La Cōrt e la Vâl Re

 

Lêgh dal Bôsch

La cōrt

Lêgh dal Butâs

Insém al cunfîn tra Campéşen e Rèz a gh'é la Vâl Re, 'na grôsa proprietê ed trèin e fabrichêt. Al gróp architetônich ed la cōrt l'é stê tirê só insém al ruvini 'd un castêl dal medioēv ciamê  la "Muntanêra", aşvèin al pôst in dóv' a vîn fōra al j âchev naturêli di funtanîl, dichiarê Risêrva Naturêla ed la Regiòun int al 1992

Al  prémi nutési ind la stôria ed la Vâl a 's arfân al XV sècol, alōra ed proprietê di sgnōr Da Curèz. Tra i sècol XVII-XVII, la Vâl l'é stêda ed proprietê 'd impurtânt faméj nôbili arşâni, tra còsti: i Guidotti, che int al 1724 a l'àn vindûda al cûnt Antonio Re, che j erēd, e  fra quisché al fiōl Filippo (1763 – 1817) (famōş agrônom, prufesōr e pó retōr ed l' Universitê ed Bulògna), a l' àn tgnûda fîn al 1790, per pó vènderla a 'na nôbila faméja ebrèia ed Rèz: i cûnt Levi.

Insém a sté grôsa pussiòun în pasêdi faméj grândi, generasiòun de mzêder, dê a la cultûra di câmp, dal granâj, tra quisché al rîş dimòndi adât a stì trèin réch 'd âcva. Al bestiâm tirê só l'ēra ed qualitê:  râsa ròsa arşâna, al vâchi de sté râsa a dêven al lât ed qualitê ch' al permetîva ed fêr dal  Grâna tra i miōr ed la zôna.

Vâl Re la dêva cà ânca a soquânti faméj ed marangòun, cavalêr, caşêr e munêr che dêven 'na grôsa indipendèisa da tót a la comunitê; l' istèsi funsiòun religiōşi as tgnîven int l'uratôri dal pôst.

La cōrt l'ēra al cèinter abitê fât da cà da cuntadèin, mulèin, caşèl e òpri ed la cēşa ch' l' andêva d'ed là ed dimòndi di cunfîn ed la Risêrva Naturêla. Incō, i sègn ed l'antîgh aspèt agrâri e architetônich as vèden pôch, difât la Vâl la 's preşèinta sèinsa piantumasiòun e dal cultûri ed 'na vôlta e la grôsa pêrt dal cà da cuntadèin în stêdi bandunêdi e lasêdi andêr in ruvîna: a gh' armâgnen al cà dal sît Cadèina, a l'ingrès ed la pussiòun e dal sît Cabâsa insém a la strêda biânca ch' la pôrta al mulèin vèc int al pûnt in dóv' al chêv Rubèin as bóta int al chêv Chêva.

Al gróp ed cà ed la cōrt, adèsa l'é drē deperîr, l'é fât da quâter costrusiòun: vêrs mezdé a vîn só un fabrichêt lòngh cun d'ed sōver 'na turèta, lè dèinter a gh'ēren sistemê: l'uratôri, i magaşèin e al pôvri cà dal tânti faméj ed braciânt agrécol. Quêşi al cèinter dal gróp ed cà a gh'é al stâbil padronêl ch' al gh' à dèinter l'antîgh "casèin ed la Vâl", cme l'é documentê insém al mâpi e i documèint fât ind j ûltem tèimp dal medioēv. I dû fabrichêt atâch a la palsèina padronêla, vêrs sîra e vêrs matèina, ēren invēci druvê cme stâli e tēşi: as trâta de stâbil 'd interèsi stôrich e architetônich perché fât cun materiêl e tètnichi  ch' an 's drōven pió, arfât fōrsi int la secònda metê dal XVIII sècol. L'uratôri dedichê al Beâta Vérgin, figurêda int al quêder ed l'altêr céch, réch ed mubélia ed l'època, ed dòun vutîv in ricôrd ed fât ed véta sucès int la Vâl, l'é stê viliacamèint ruvinê e saczê, dôp che per tânt ân, l'îva scultê  al j urasiòun ed ch' al pôvri faméj de mzêder che in sté pôst àn pasê 'na véta tribulêda.

 

I Funtanîl

I trèin ed la Vâl Rè în dèinter a 'na fâsa quêşi cunténva ch' la va dal cōrs dal Cròstel a la spònda mansèina ed l' Èinsa. As trâta ed 'na sôrta ed sernēra ch' l' unés l'êlta a la bâsa pianûra, dóve la preşèinsa ed tère crēti, ch' a tînen l'âcva, ôblighen al j âcvi 'd sòt tèra a gnîr fōra dal trèin acsé da furmêr dimòndi surzèi naturêli, cun âchev ch' a gh'àn 'n êlta ciarèsa, genuvinitê e a calōr sèimper cumpâgn. A n'é stê cuntê pió ed 20.

I funtanîl în abiĵnt arificêl fât da l'òm ch'l 'à cambiê la realtê naturêla dal surzèi. I prém lêgh as cumîncen a vèder dal secòl XI e XII fât al tèimp dal j ôvri ed bunéfica dal zôni pantanōşi nasûdi a câşva ed l'âcva ch' la gnîva fōra dal surzéi. Sōl da la metê dal XVI sècol a s'é pinsê ed druvêri ânca per daquêr. I Funtanîl ed la Risêrva ed Vâl Re în còl ch' a gh' armâgn dal sistēma dal surézi cgnusûdi da tót cme i Lêgh dal Bôsch, Lêgh dal Palâs, Lêgh dal Butâs e Lêgh dal Mûnt, l'é un rutâm, incòra funsionânt, ed còl che in tèimp indrē l'à rapreşentê 'n' impurtânt fûnt ed richèsa per Campéşen e i cmûn cunfinânt

I funtanîl difâti ēren 'na sicûra fûnt ed rifurnimèint 'd âcva sia per ûş civîl che per daquêr. Al tânti ed antîghi mâpi de sté teritôri a testimònien i tânt intervèint ed regulasiòun dal j âchev fât da l'òm per sfrutêr al dmèj al j âchev di funtanîl. I divêrs lêgh e al surzéi pió céchi ēren unî tra 'd lōr per mèz ed ciûşi, scōl, e cundòt e al j âchev, in pió ad èser sfrutêdi per la daquadûra, a fêven andêr ânch un mulèin.

Al paeşâg l'é caraterişê da la preşèinsa de spèc 'd âcva e da canêl lòngh cun d' atōren di canêr fés o da buscâja ed piânti da ómid, rèst ed piânti che, ind i tèimp indrē, a quacêven pursiòun pió lerghi a i mêrzen dal j antighi padól.

Al surzèi, difâti, a fân dal bûşi 'd âcva cêra, despès lughêdi da canêr fés o buschèt da dóv' a partés 'n' âsta de scōl. Dèinter a sté bûşi o laghèt a vînen só divêrsi piânti da âcva, soquânti cun fòj ch' a stân a gâla, a gh'è divêrsi bèsti ch' a stân in âcva e fōra e bési. Intōren a stì bacîn naturêl a se şvilópa 'na cintûra 'd êlber dal pôst cme: l'andân, al sâleş, sambûgh, sangunèina. Al pès an n' mia dimònd a gh'é: lōs, schêrdla, alborèla, tèinca insèm a un gèner rêr ed bôtel 'd acvâ dōlşa. Ché as câten ânca la bésa scudlêra 'd âcva, al sòregh muscardèin, la ciuîga, la galinèla 'd âcva, al pisacarèin, l'airòun ròs e còl culōr sèndra,  al pijapès, e l'arcâda.