La Cōrt dal Gualtirōl

 

Cōrt dal Gualtirōl

Se 's fa la Strêda Pruvincêla SP358r che da Cadelbôsch ed Sōver la va vêrs Castelnōv ed Sòt, pasê al pûnt in séma 'l Cròstel, dôp cl' êter pûnt in séma 'l Chêva a mansèina a l'ardôs ed l'êrşèn a sîra, a 's vèd la grôsa Cōrt dal Gaultirōl, ciamêda ind i documèint che 's arfân a i sècol XII-XII ''Castrum Gualterii''.

Gualtirōl l'é sicuramèint al prém gróp ed cà urganişê e stratègich ed la stôria antîga ed la zôna.

Al şvilóp de sté teritôri, dōp la caschêda ed l' Impēr Rumân, al gh'é stê grâsia, prubabilmèint, al gnîr só, in sté pôst,  'd un gróp ed cà longobêrd, in dóv' a s' în fermê i Benedetèin dal Cunvèint ed Sân Prôsper ed Rèz, che la cuntèsa Matélda ed Canòsa, int al 1080, la gh'à regalê 80 biōlchi arşâni ed trèin.

La Cōrt dal Gualtirōl, ind j ân dōp al Mél l'ēra sòt a giurişdisiòun ed la Diôceşa ed Pèrma, in cl'època l'ēra bèle proprietê di Cûnt ed Sabiunèida, fedēl aleê ed la Cuntèsa; int al 1137, dôp divêrsi dunasiòun da pêrt ed la faméja longobêrda di Canòsa, l'ēra in grôsa pêrt ed proprietê dal Cunvèint ed Sân Prôsper.

Alōra al pôst l'ēra furtifichê, difâti ché a gh'ēra un castèl cun rivêl, fusòun e pûnt alvadōr, arcurdê in 'na chêrta dal 1115 dal Cunvèint ed Sân Prôsper, cun 'na cēşa dedichêda a Sânta Maréia ed la Nèiva, da sté cunvèint a dipendîva ânca, l'alōra, bōregh ed Campéşen.

Al peréiod Benedetèin (1080 – 1782) l'é sgnê dal j ôpri ed bunéfica dal teritôri, da l'urganişasiòun ed la produsiòun agrâria, tânt che, cun al pasêr dal tèimp, la cōrt la şmèt i pâgn  ed la só funsiòun póblica e militêra, a sparésen alōrai rivêl e i fusòun per fêr pôst, int la secònda metê dal XVI sècol, a 'na nōva sistemasiòun di fabrichêt, stâli, fnîl, êri e servési da un lê, casél da cl' 'êter. In sté môd al Cunvèint ed Sân Prôsper al trasfōrma al Gualtirōl in 'n' aşiènda agrécola in sèins modêren, cun l'alevamèin dal bestiâm e vacheréia, un pûnt ed cunfrûnt per tóta la cunuméia arşâna.

L'alevamèint dal bestiâm-vacheréia al mócia al rōl pió impurtânt, insèm a la trasfurmasiòun di prodòt;  grôsa la produsiòun dal furmâj ed grâna, a vîn arcurdê la produsiòun ed 120-133 fōrmi, int j ân dōp al 1570. As cumîncia a disgnêr al cuntōren ed la figûra dal "caşêr", incòra incō figûra ed préma impurtânsa int la cunuméia 'd la regiòun.

Int la secònda metê dal Setsèint (dôp quêşi ôt sècol), La grôsa proprietê di frê Benedetèint, la pâsa sòta la Cà 'd Este; int la secònda metê dal XVIII sècol la cōrt la pâsa in proprietê a i bèin ed la curòuna dal Règn d' Itâlia, int al mèinter int al fònd a vîn cumincê l'impurtânta cultûra dal rîş, in funsiòun ed còst a's tîra só l'impunèinta "Rişeréia" destinêda a èser pôst ed sugadûra ed la granâja prodòta da la pusiòun benedetèina ed la zôna, al grandiōş fabrichêt l'é incòra só al dé 'd incō.

La Cōrt per la só stôria, la documèinta in môd cêr al vicèndi ed l'agicultûra arşâna ed la pianûra ed mèz e al gróp ed la Cōrt l'armâgn incòra incō ûn di pió impurtânt ed la Pruvîncia, mó préma ed tót la só stôria l' é lighêda (e l'an s' pōl mia şlighêr) cun al j urégin dal ''parmesàn'', al Grâna, cgnusû int al mònd cun al nòm ed ''Parmigiano-Reggiano'', che in sté fâsa ed pianûra incòra incō l'armâgn l'elemèint ch'as fà unōr ind la produsiòun agro-alimentêr.

I stâbil, che incòra a fân pêrt ed la Cōrt, a gh'àn un particulêr valōr stôrich, artésti e ambientêl: l' impiânt l'é a cōrt avêrta cun i fabrichêt més a sarêr só trî lē, al spâsi centrêl dóv' as égh và dèinter da nôta gh'é: la "Riseréia", cun un pôrdegh dòpi, a sînch lûş vultê a mezdé sgnê insém da la tēşa ânca lē a sînch lûş grōsi in vôlt; la grandiōşa vacheréia, stâla cun d'ed sōver i fnîl, cun la piânta cme 'na başélica, cun d'ed fōra 'na curnîş ed pôrdegh int i trî lê cun còl davânt a sînch archêdi e quî ed fiânch a sèt, cun al clunê intêren cun êrch e sufitadûra a vésta, l'insèm ed la vacheréia al preşèint un cōlp 'd ôc straordinâri; la scuderéia; al caşèl; la cà padrunêla ch'la se şvilópa a piânta cun quâter spîgh a trí piân cun al piân sòt tèra e al tasèl al còp l'é a quâter spiuvèint, p'r andêr dèinte as và só per 'na scalinêda a râmpa dréta; al só fiânch a gh'é la cēşa dedichêda a S. Maréia ed la Nèiva.

Pêrt di fabrichêt în stê fât o restarvê da l'inzgēr Pietro Marchelli atâch al 1830.

Secònd muns. Giovanni Saccani, al Gualtirōl, è nasû, vêrs al 1149, Sant' Aberto Vèschev e Patriêrca ed Geruşalèm (1149 – 1214) (al só nòm vèira l'ēra Alberto Avogadro dei Conti di Sabbioneta), figurê in un quêder a ôli tgnû da cât int la cēşa ed Campéşen, ôpra dal pitōr de scōla bulgnèişa Pietro Desani.

A i prém da Novsèint la Cōrt dal Gualtirōl l'ēra proprietê 'd la faméja Corazza, d'ed ché l'é pasêda a i Magnani ed la Gàida incō chi pôrta vanti al fònd l'é la coperatîva "Innovazione agricola", sté coperatîva, int al 1991, la fât fêr un prugèt ed recóper e restâver ed la Cōrt.

Ind j ûltem ân, int al Cōrt, în stê fât dal manifestasiòun ed cuncêrt impurtânt.