La bughêda

 

Bughêda distèişa

Al sòj

I ciapèt ed lègn

Pió ed mél ân fà per lavêr a 's druvêva âcva e crēta. I prém a purtêres 'na sôrta ed savòun în stê i Gâl, ch' a şmercêven al grâs cun la sèndra, mó sté impâst al gnîva mìa druvê per lavêr i pâgn mó per ténşer i cavî. Per dimòndi tèimp préma i rumân a druvêven l'urèina per lavêr la lâna grèşa, int al strêdi a gnîven més fōra di trégn in dóve a 's prîva vudêr l' urèina, ch' la gnîva pó tôta só da i  “lavatori ad urina”.

Al savòun ch' a druvòm incō l'é stê inventê int al 2800 p.C. da i Babilonèiş e purtê in Europa al tèimp dal Cruşêdi (1096 – 1270).

Fîn a pôch tèimp préma ch' a 's cumincés a druvêr la lavatrîce (dôp la Secònda guèra mundiêla) e a 's vrîva lavêr i pâgn o i ninsōl a 's duvîva fêrel a mân, a 's duvîva scaldêr l'âcva insém al fōgh, perché dal rubinèt a gnîva fōra sōl âcva frèda. Per dîr la veritê an gh'ēra gnân al rubinèt e l' âcva a gh'êra 'd andêr tōrla fōra al funtâni o a i pòs. An gh'ēren mìa né detersîv né al savòun léquid, né còl in pōlvra, mó sōl còl fât a mân.

La bughêda dal "biânch", (ninsōl, burâs, tvâj, sugamân ed cânva e vìa acsé) al gnîva fât a mân, 'na vôlta al mèiş. E l'ēra asê perchè la fadîga l'ēra dimòndi e a 'gh lavurêven tōti al dòni ed cà o insèm al şvinânti per pió ed 'na giurnêda e quând a gh'ēra al sōl, s' l' ēra pusébil, se no… gnînto. A gh'è ânca da dîr che alōra al faméj ēren "lêrghi", a 's rivêva cun pôch a 15 persòuni e pió e al móc ed la biancaréia l'impîva dimòndi sestòun.

J uşvéj ch' a 's druvêven per la bughêda ēren: un sòj grôs (o ânca di pió a secònd ed la quantitê da lavêr) cun un bûş int al fònd sarê da un stumpâj, 'na cruşêra da pugêregh insém al sòj, tânta âcva da impîr al sòj o i sòj, un fugòun (o 'na furnaşèla) cun un bèl parōl da fêr bòjer l'âcva, 'na bòuna quantitê ed sèndra şdasêda (catêda só int la stōva o int al camèin), savòun da bughêda, (alōra a 's druvêva al savòun ed Marsélia), l'âsa da lavêr,  la bânca lònga a quâter pē dóv' a se strichêven e se sbatîven i ninsōl, 'na şdarèina e tânt mó tânt… ûnt ed gòmet.

Al lavōr ch' a 's fêva l'ēra còst: dōp che l'âcva l'ēra stêda purtêda a cà, a la sîra dal dé préma o al dé 'stès ed la bugheda, i pâgn e-spôrch a gnîven més in mòj per soquânti ōri dèinter al sòj. Dōp che la rôba l'ēra stêda in mòj la 's tirêva só e insém a l' âsa da lavêr a 's égh dêva 'na préma pasêda cun la şdarèina e savòun; dôp la préma insavunêda e un prém lavâg la gnîva ardinsêda préma dal tratamèint cun la smòja (al lavâg vèira e prôpria).

La biancaréia la gnîva pó sistemêda int al sòj e schisêda cûntr' al parèidi in môd ed fêr di sèirc sèimper pió stréch e a fôder, quând la rôba l'îva impî quêşi dal tót al sòj la gnîva quacêda cun un tèil ed cânva, ciamê sendrēr ch' al duvîva tgnîr divîs la bughêda da la sèndra insém o vudêda insèm a l'âcva.

Int al mèinter a 's fêva bòjer l'âcva, ché al manēri ed fêr a prîven èser dō, a secònda dal j abitódi o j ûş ed cà, òna dal dō manēri l'ēra còla ed fêr bòjer l'âcva insèm a la sèndra (mìa pió ed dō ōri) cl'êtra l'ēra còla ed vudêr l'âcva buiĵnta int la sèndra pugêda insém al sendrēr. In 'na manēra o in cl'êtra quând còl ch' a gh'ēra dèinter al parōl insém al fōgh al buĵva, o l'îva buĵu asê,  a 's vudêva insém al tèil cun la sèndra fîn a impír al sòj.

In st'âcva la bughêda la 'gh prîva èser lasêda un dé intêr o tóta 'na nôt. Al dé dôp a 's tulîva vìa al stumpâj ch' al sarêva al bûş int al fònd dal sòj e cun un grôs basîl a 's fêva al recóper ed la şmòja ch' la gnîva fâta bòjer ed nōv e incòra vudêda e filtrêda int al sòj per dō o trèi vôlti.  Stì dû o trî pasag a gnîven fât pió a la şvélta, oséia an s' metîva mìa al stumpâj int al sòj e a 's fêva subét al recóper ed la şmòja e, 's l' ēra incòra chêlda, la 's turnêva a vudêr int al sòj insém a la bughêda. Dôp ed l' operasiòun ed la şmòja la bughêda la gnîva tôta vìa dal sòj e i ninsōl ûn a la vôlta a gnîven insavunê, lavê, ardinsê e strichê a man, sbatû cun fôrsa, da dō dòni, insém a la bânca e ardinsêdi soquânti vôlti cun l'âcva pulîda dal fôs, o dal fióm, o dal pòs, o 'd la funtâna o int al lavadōr póblich s' al gh'ēra.

A gnîve pó strichêdi un pô, pó sbatûdi insém a la bânca, incòra ardinsêdi e dôp strichêdi cun fôrsa, oséia sèimper pugêdi insém a la bânca: 'na dòna la girêva al ninsōl arvujê da 'na pêrt e cl'êtra da cl'êtra pêrt fîn a che an gnîva pió fōra âcva. A cól pûnt a gnîven distèişi a sughêr, (d' istê) insém a la côrda ed la bughêda tgnû stréch cun i ciapèt ed lègn, (la côrda ed la bughêda l'ēra 'na côrda – chiaschidûn a gh'îva la sóva - lighêda tra dû pêl e tgnûda só, int al mèz o dóve i ninsōl a prîven tuchêr tèra, dal sfursèli) o insém a l'êrba dal prê o, s' al gh'ēra, insém un quêlch maciòun per schivşêr che 'na quêlch bèstia a i prés pistêr o (d 'invêren) insém a un quêlch sustègn, per eşèimpi 'na schêla dréta pugêda tra dō scrâni davânti al camèin o in un pôst chêld (ânca la stâla).

Pó a la fîn, i ninsōl pió o mēno profumê ed quèl, a gnîven stirê cun al fèr a carbòun o cun la pêş, pighê e turnê a mèter int al comò prûnt per èser druvê al prém câmbi. La şmòja armêşa (che dôp l'insavuneda di ninsōl la gnîva ciamêda alsiĵa) la prîva èser druvêda a lavêr chiêter pâgn colorê e 'd in mân in mân a 's lavêva la rôba sèimper pió criclèinta.

Mó i pâgn colorê a gnîven lavê ògni quèndes dé, o quând a 'gh n'ēra bişògn, mó cun 'a  la tètnica divêrsa: a gnîven lavê cun l'alsíja. Quând al pcòun dal savòun o savunèta l'an 's prîva mía pió tgnîr in mân a gh' armagnîva la scâja dal savòun, còsta la gnîva mésa da 'na pêrt e quând l'ēr al mumèint ed lavêr i pâgn colorê, la sîra préma, a 's tulîva, a secònd ed la quantitê ch'a gh'ēra da lavêr, dal scâj ed savòun pó a 's metîva un pô 'd âcva int un basîl, més insém a la cruşêra, cun dèinter al scâj e a 's lasêven lé tóta nôt. A la matèina dôp, quând al scâj a s'ēren deşfâti (oséia a 's ēra fât l'alsíja), a s' impîva al basîl fîn a metê cun 'd l'âcva buiĵnta e a 's metîven in mòj i pâgn da lavêr.  Al dōp mezdé o al dé dôp, a secònd se i pâgn ēren dimòndi criclèint o mēno, a 's égh zuntêva incòra ed l'âcva buiĵnta fîn a quêşi impîr al basîl e pó, ciapê l'âsa da lavêr, la sdarèina e dmòndi ûnt ed gòmet, a 's cumincêva a stergêr i pâgn ûn a la vôlta e per soquânti vôlti. I pâgn, finî ed lavêr, a gnîven més dèinter a 'n' êter basîl ch' al servîva per purtêr a 'd ardinsêr la rôba cun al sistêma druvê cun la bughêda e, cme cun la bughêda, 'na volta ardinsê e strichê a gnîven destèiş atâch a la côrda ed la bughêda e ciaschidûn tgnû stréch cun i ciapèt ed lègn o per tèra insém a l'êrba o insém a un maciòun; ânca lōr, 'na vôlta schê e stirê cun al fèr, a gnîve més int al comò. L' alsíja armêşa la gnîva druvêda cme la smòja oséia a lavêr, 'd in mân in mân, la rôba pió criclèinta.

Al lavatrîci

Pó int al 1947 a rîva in Itâlia la préma lavatrîce. Mó cme per tóti al j invensiòun i prém tentatîv a finésen mêl e a vînen cumincê dimòndi préma ch' a rîva al prodòt finî oséia, int al chêş 'd la lavatrîce, int al 1767 quând al teôlegh ed Ratisbona, Jacob Christian Schäffern  l' à fât la préma lavatrîce fâta andêr a mân cun 'na manuvèla, incòra dimòndi luntân da còli avtomâtichi ch' a gh' òm incō. I prém mudē ed mâchini mecânichi în ed la fîn dal XIX sècol, mó ânca chi tentatîv lé an dân mìa un bòun rişultêt per al cunsóm che fêven insém a i pâgn. Int i ân '20 a gh'é stê un quêlch tentatîv ed druvêr dal nōvi tètnichi ed lavâg, cun l'arîv dal lavatrîci a vâsca (cun l'âs e-spiân) druvêdi in spēce ind l'indóstria.

Mó i mudê cun un muvimèint a şbatidōr ch' l' arvîşa a còl fât dal pêli int l'âcva (pió o mēno cumpâgn a còl druvê incō) l' à ciâpe pió a la şvêlta pè, e a vînen via via guernîdi ed nōvi funsiòun: reşistèinsi per scaldêr l'âcva, mânghel a ról per strichêr la biancaréia e vía acsé. Mèinter a se şvilópa cól mudèl ché a vîen fâti còli ch' a vînen ciamêdi "twin tub",  oséia dal lavatrîci a dō vâschi: òna, cun şbatidôr, dóve a vîn fât al lavâg di pâgn, cl' êtra, cun la vâsca dréta, dóve i pâgn a vînen ardinsê e strichê a centréfuga; cól mudèl ché l'é incòra incō druvê dimòndi, in spēce ind i paèiş aşiâtich e africân.

Dôp la Secònda guèra mundiêla, al şvilóp industriêl, sucès prém ed tót in Europa ocidentêla, l'à vést a nâser dal nōvi necesitê e al deşidèri de stêr ed mèj: a livèl ed cà (ânca p'r al rōl ed la dòna ch' l'ēra drê cambiêr dimòndi, préma 'd tót in Itâlia) al j indóstri eletromecânichi a cumîncen un grôs e-stódi e produsiòun ed lavartîci.

La Germâgna, che bèle préma ed la guèra l'îva cumincê a fêr lavatrîci, l'arciâpa e la cunténva int al sōlch ed la tètnica bèle druvêda a l'inési, ch' la vdîva 'na preferèinsa pr' i mudē cun la vâsca spiâna, al lavatrîci tedèschi, ânca còli fâti dôp la guèra, a gh'îven però di grós problēma ed sicurèsa, perché an gh'îven mía al suspensiòun (la vâsca l'ēra tōt ûn cun al tlêr) e impiantêri l'ēra piotôst cumplichê: difâti a duvîven èser fisêdi al pavimèint.

1930/1935*

2000/2005*

Ēren però al mâchini pió şvilupêdi ch' a gh'ēra, cun bèle 'd j avtomatîşem ("timer": teporişadōr; "pressostato": al contròl dal livèl ed l'âcva) ch' a permetîven al funsiònamèint in manēra quêşi avtomâtica.

In Itâlia invēci a l'inési a s'é cumincê a druvêr al mudèl americân, cun al şbatidôr a 'na vâsca e al mânghel per strichêr i pâgn (Candy mudèl 50, fâta int al 1947), pó al mudèl clâsich a dō vâschi, mèz avtomâtichi (Candy bi-matic, fâta int al 1957, Rex-Zanussi mod. 250, fâta a la fîn ed j ân '50) e, quând a's cumîncia a muntêr al "timer" ânch in Itâlia, finalmèint i mudê avtomâtich (Candy Automatic, 1959, Rex-Zanussi mudèl 260 e vía acsé) un ēter grôs e-şvilóp al  vîn fât cun al "superautomatiche" dôp la siēlta ed muntêr al vaschèti p'r al detersîv cun al divîşioun  p'r al prelavâg, al lavâg, la zûnta dal detersîv p'r ardinsêr.

Pó al lavatrîci în rivêdi al mâsim ed còl ch'a prîven fêr e al stódi, ind j ân gnû dôp, l' é  stê indrisê vêrs la culuméia (câl dal cunsóm 'd âcva e 'd lûş) e vêrs al rispèt ed l' ambiĵnt (câl dal cunsóm di detersîv).

Tra tóti al mâchini elètrichi modêrni, per la cà, la lavatrîce l'é còla che di pió l' à cambiê la vèta 'd tót i dé, dal mumèint che préma ch' a gnésen druvêdi al lavâg di pâgn al purtêva vía un mōc ed tèimp e 'd fôrsi préma ed tót a ch' al dòn. Per còst la lavatrîce l'é cunsidrêda un elemèint impurtânt int la stôria ed la libertê dal dòn.

La préma lavatrîce elettrica l'é stêda fâta ind i Stêt Unî int al 1907 da Alva Fisher.

Adèsa a gh'é dû gèner ed lavatrîce:

- a cârga da l'êlta, dóve al spurtèl ed câregh l'é ind la perta d'ed sōver ed la mâchia. Ed sôlit în pió céchi ed còli cun la cârga davânti,

- a cârga davânti, che invēci a gh' àn un spurtèl rotònd ind la pêrta fruntêla ed la mâchina, còl ch' al vîn ciamê "oblò", în còli ch'a gh' n'é di pió in gîr.

*(foto da Wikipedia.it)