L'Abetèina Reêla

 

Al sintēr ch' al pôrta a

l' Abetèina int al fònd al

Mûnt Prêd

Al rifûg ed l'Abetèina

La funtâna in séma 'l sintēr

ch' al pôrta a l'Abetèina

L' Abetèina Reêla la se şvilópa int lê a dréta dal bacîn êlt da Dôl la 's destènd tóta int l' Arşan fîn al crinêl ed l'Apenèin in dóv al cunfîna cun la Garfagnâna. A 's trâta 'd un teritôri 'd êlta muntângna (da 2054 mēter i.l.m. dal mûnt Prêd a i 1176 mēter i.l.m. dal Dôl) quacê da furèsti mésti fâti in magiurânsa da fâza e piēla biânca e, d'ed sōver dal bôsch, da la pianâsa ed crinêl ocupêda dal "Vaccinium myrtillus": al mertél.

La Vâl dal Dôl l'armâgn tra i fiânch dal Mûnt Prêd da 'na pêrt e l' Êlp ed Valestrèina da cl'êter.

Al prémi testimuniânsi ch' a riguêrden la zôna a pōlen èser mési intōren a la metê dal XII sècol.

Vêrs la fîn dal XII sècol l'Abetèina Reêla la rişûlta dèinter int i fèdev ed la faméja di Dalli ch' l' armâgn fevdatâria ed dimòndi castē ed la muntâgna arşâna e mudnèişa int al vâl êlti dal Dôl e dal Dragòun fîn al '300.

A quistiunêr  per sté proprietê cun i Dalli, uriginâri ed Silân in Garfagnâna, a gh'ēra 'na faméja nôbila guēlfa uriginâria dal culèini de Scandiân: i Fogliano che, tra 'na quistiòun e cl'êtra, cun lōr as dêven al câmbi int al gvêren ed la zôna.

Int al 1320 i Dalli în stê casê via per sèimper da i Fogliani, che, dôp avèir incasê pêrta di bèin ed Matélda ed Canòsa, armâgne proprietâri de sté tèri per cîrca un sècol, sêlov che per dēş ân dal gvêren di Gonzaga (1361-1370), fîn a l'arîv, int al 1415, ed j Estèins.

Int al 1429 al dóca Nicolò III al fa 'na nōva e grôsa urganişasiòun ed cól teritôri cun dal lêrghi uniòun ed comunitê tóti dipendèinti da la comunitê pió impurtânta de Mnôs; a sté grôs teritôri égh vîn dê al nòm ed Podesteréia. La larghèsa ed zôna ed la Podesteréia de Mnôs l'é dimòndi grôsa pió lêrga dal Cmûn ed Véla Mnôs dal dé 'd' incō: a gh'ēra dèinter 'na duşèina ed comunitê ch'ēren tr' al Sècia, al Dôl ed al crinêl ed l'Apenèin, ch' la 's ingrusêva mân d' in mân che se şlarghêva la proprietê 'd Estèins int la zôna

Pió têrdi, int al 1470, al dóca Borso al proprietê dal pôst égh zuntêva ânca la Garfagnâna. In cól tèimp, ch' an gh'ēra mia incòra Civêgh, la zôna ed l'Abetèina Reêla l'ēra ed proprietê ed la comunitê ed Gaşân, mó mia dal tót perché al dóca Borso int al 1451 l'îva dê, al la gînta ed Sorâg, Mâsa, Véla e Sasròs in Garfagnâna, al dirét ed pastûra per la zôna ed l'antîgh Mûnt Sigòla o Êlp Fazōla nòm che cumbînen cun la lénia ed crinêl Mûnt Prêd-Lama Lite dal dé 'd incō.

In câmbi de sté dirét al Dóca al decéd che:

 

''Il comune et homini di Soragio hanno da dare ogni anno al nostro Signore, a la Festa di Natale, per feudo da pascolo de l' Alpe dicto Monte de Cipola over Alpe Fazola , Orsi uno od un Porcho Cengiaro o quando non potessero dicto Orso o Porcho Cengiaro debbono dare un Porcho domestico di libbre 300, come appare per Carta scripta per mano di Baldiserra Bardella Not. Ferrarese stipulat. adi  XXVIII Junii 1451.''

 

Oséia l'impòn a la gînt di stì paèiş un gèner ed tâsa ch' l'ēra fâta da la ciapêda 'd un ōrs vîv da purtêr a Mòdna, in dó al sré stê druvê cme 'na ciapêda gnôca int al batûdi ed câsa mési in sēna per i divertimèint ed la cōrt int al fèsti ed Nadêl, e, in mancânsa ed l'ōrs, purtêr un cinghêl o un nimêl ed 300 lébri.

Però, a cól tèimp, al chêrni dal cinghiêl ēren dimòndi serchêdi, mia tânt perché ēren bòuni, mó piotôst perché as pinsêva che présen èser druvêdi per curêr al mêl sutîl. A sucēd acsé che, dōp cîrca un sècol, j ōrs a cumîncen a scarsegêr; as pâs acsé al secònd artécol dal cuntrât: in pôst ed l'ōrs i pastōr a cumîncene a purtêr al dóca un "porcho cengiaro" mó còst l'é un pô trôp e-scômed da ciapêr as pâsa al têrs artécol al "Porcho Domestico di libbre 300".

Al nòm al fiânch che gh'é tra nôt e matèina dal Mûnt Prêd: "Valle dei Porci" al gh'é stê perché i garfagnîn, per prèir avèir al patûri miōri e paghêr al tâsi dmandêdi dal Dóca, a 's în més a mèter in mèz a i brânch ed pēgri di nimêl da fêr pasturêr.

Incòra incō è armêş int la parlêda popolêra ed la Garfagnân al dét "Menar l'orso a Modena "  o int al dialèt ed Civêgh "T'a' a truvaa' l'urs da mnar a Modna " per dîr 'n' imprèişa difécila e dimòndi fadigōşa e pr'arcurdêr ânca cla tâsa brigōşa.

Alōra int al nôstri muntâgni a gh'ēra dimòndi ōrs, mó bèle vêrs i prém dal '500 l'ōrs l'ēra drē sparîr, incō ed la lōr preşèinsa armâgnen sōl i sègn-ricôrd int j antîgh nòm ed diferèint pôst insém a tót l'êrch ed l'Apenèin, cme int l'Arşân Mûnt Orsêr, int al Pramşân la séma dal Mûnt Orsêr,  e ânch i divêrs Orsēr, Còsta ed l'Ōrs e che în stê dê a i tânt post dal teritôri ed la nôstra Regiòun.

Int al 1554 la comunitê ed Gaşân la dà i 2/3 ed la Vâl di Pôrch al dóca Ercole II  int al fêr acsé quî Gaşân àn pêrs al dirét insém a la buscâja pió fésa e capôlga.

I dóca estèins àn sfrutê dimòndi la furèsta: àn şbuschê e turnêr a piantêr la piēla, e a fêven purtêr j algnâm a Mòdna e Frêra. La furtèsa ed Castelnōv ed Garfagnâna, tirêda só tr' al 1579 e al 1586 per vrèir 'd Alfonso II d' Este, l'é stêda fâta cun tót l'algnâm ed piēla ed l'Abetèina Reêla.

In ch' j ân a vîn fât la préma segheréia a 'd âcva e a vîn sistemê la strêda per Mnôs.

La forèsta l'ēra alōra traversêda da dō mulatēri, óna la gnîva só da la Garfagnâna atravêrs al pâs dal Fôrbiş e la Vâl di Pôrch insém al ré Lama fîn al Pasòun e d'ed ché l'andêva zò a Fèbi e Mnôs. Cl'êtra strêda l'andêva zò diretanèint dal Fôrbiş a l'uspési Sân Leonêrd dal Dôl e d'ed ché a Gaşân e a chiêter paèiş ed la Val dal Dôl.

Intōren ai prém dal 1600, p'r ôvra ed quî ed Gaşân, a nâs al paèiş ed Civêgh, abitê dal tót da pastōr; sté fât al tōrna a piêr la mècia, mai smursêda, dal lît p'r al dirét ed pastûra int l' êlta Val dal Dôl cun i garfagnîn. La quistiòun la finés cun al sângov: quî ed Civêgh e quî ed Sorâg a se scûntren int la zôna ciâmeda ''Làma di Cavrêr'', dóv' i prém a gh' àn la dmèj; d' alōra al trèin ed la batâlia, oséia la pêrt a nôt ed la Vâl di Pôrch, a i pē dal Mûnt Sigòla, al câmbia al só nòm in "Làma (ed la) Lît".

Dôp la şrasêda ed j Estèins cun l'arîv ed  Napoleòun (1796-1805) e cun la mésa insèm dal Règn 'd Itâlia i vèc duchêt a patésen 'na grôsa trasfurmasiòun aministratîva. As fân i Dipartimèint e la muntâgna arşâna la và a fêr pêrt dal Dipartimèint dal Cròstel cun centrêla Rèz.

Int al 1814 cun la Restaurasiòun j Estèins a tōrnen a tōr in mân al gvêren dal sit, ed Rèz e Mòdna cun Francesco IV. Al dóca al dēv turnêr a cumprêr i teritôri pêrs, e turnêr a urganişêr dal tót al sistēma aministratîv.

Per tóti al proprietê di bôsch a vîn fât ón' ''Ispettoria dello Stato Estense'' a pôsta cun la centrêla a Mòdna e al tgnûdi ed l'Arşân a vînen sgnêdi cme "Reali Boschi della Montagna Reggiana"

Prubabilmèint l' é stê alōra che a sté teritôri a vîn dê al nòm 'd Abetèina Reêla.

Ché a's mócia tóta l'ativitê ed la Segheréia: as tâjen e as tōrnen a piantêr al piēli cun la cultivasiòun ed vivêr stâbil. Cun la piēla bianca as fân al sèmni e al paintagiòun. An sa mia incòra da dóve la deşgnîva la smèinsa. As pèinsa che sia la smèinsa che al piantèini a deşgnésen da la Tuscâna, perché al trâfich al gnîva fât sōl tra la segheréia ed al Pâs dal Fôrbiş fîn al Casòun ed Prufècia ed Garfagnâna

Int al cōrs ed l'ûltem peréiod ed l'avtoritê Estèins la zôna la 's fà bòuna 'd un grôs lavōr ed piantumasiòun, vést al sfrutamèint di bôsch dal vèci guèri, e, int al 1852, a vîn armés in funsiòun ânca la segheréia, per mêrit ed Michele Tonarelli da Cutiliân.

Int al 1859 j Estèins a vînen mandê via per sèimper.

Alōra l'Abetèina Reêla, insèm a diêter bôsch, vèci proprietê di dóca, la pâsa al demâni, che, atravêrs la socetê per la vèndita di bèin dal Règn 'd Itâlia, al la vènd a di privê. Préma, fra tóti, l'é stêda la déta milanèişa Frova, che l' armèt in funsiòun la segheréia a 'd âcva, cun l'arnuvêrla e fêr fêr 'na telefèrica p'r al traspôrt di trûş grôs, fîn al Fôrbiş e, d'ed lé, al Casòun ed Prufècia, in Garfagnâna. Insém al mûnt dal Fôrbiş (ciamê ânch al "Cavalèt") as vènd incòra un vèc pilòu.

P'r al traspôrt di trûş pió céch as druvêva la "mnêda": l'algnâm al gnîva fât blişghêr lòngh i lèt di turèint Làma e Riâs, fîn a l'uspési ed Sân Leonêrd e d'ed ché fin al pûnt ed Srèdel insém al Dôl.

Int al 1875 al tèimp ed 'na pîna, per cōlpa de sté sistēma ed traspôrt, a mōren tri zōven ed Civêgh; sté tètnica l'é druvêda fîn a j ân 1915-1918.

Dôp la forèsta la gh'à divêrs pasâg ed proprietê: préma i Pighini ed Ceraseto (Lóca), pó i Munari ed Mòdna, j Angelini ed Pēv Fosciana (Lóca) e al cavalēr Mario Rossi ed Livōren, fîn che i sgnōr De Paoli e Laguzzi int al 1925 a la vèndeb a la S.I.R ( Società Italiana Rimboschimenti). Int al 1926 sté socetê, in pió ed 'na grôsa ôvra ed piantumasiòun, la rènd camionâbila la strêda dal Fôrbiş, in prâtica l'à tôt via, ed fât, la telefèrica.

La segheréia la vîn armésa a nōv: a vîn turnê a sistemēr la cà padronêla e tirê só la cà da cuntadèin pr' al pastōr o al custôdi, cun fnél e stâli per l'alevamèint dal bestiâm (pēgri e chêvri, bò e vâchi, e cavâj

Int al 1939 la S.I.R. la pâsa a un vèc sôci, al cavalēr Orlando Armenti, ch' al dvèinta l'ónich proprietâri; ló al và avânti cun al piantumasiòun ed piēla biânca fîn apèina dôp la guèra.

L'ûltma vèndita 'd algnâm la 's arfà a i prém dal '60.

Dal 24/05/1977 l'Abetèina Reêla l'é 'd propeietê dal demâni regionêl; quêlch ân dôp, int al 1982, la Regiòun Emélia Rumâgna la fà fêr al pûnt insém al ré Lâma e la nōva strêda adâta ânch al pasâg dal mâchini privêdi ch' l' unés Cà Cattalini al pûnt Lâma. D'ed là dal pûnt as  và dèinter int l' Abetèina Reêla e insém a la strêda vècia dal 1955.

Prôpria in ch'j ân lé i stâbil ed l' antîga Segheréia a vînen adatê a Rifug-Ristorânt e Cèinter per Cavalēr, per dêr arsōr e divertimèint a tót i caminadōr che vôlen vişitêr la splèndida Vâl dal Dôl, réca ed belèsi naturêli, stôria e vidûdi da fiê môs.