La Batdûra

 

Prēda da bâter

(da: www.larzdoureina.blogspot.it)

La batdûra cun i cavâj

(Incişiòun dal XVIII sècol)

Mâchina da bâter

Al dé 'd la batdûra l'ēra un fât e-specêl per la véta 'd la campâgna. L'ēra al mumèint ch' al finîva 'n lavōr fadigōş, còl dal mēder, ch' al gnîva fât tót a mân cun l'amsôra.

Soquânt dé préma ed bâter as preparêva l'êra: dôp avèir bèin pulî al trèin, cun dal granêri a la bòuna ed sangunèina, as fêva l' imbidêda, un impâst ed bîda e âcva, ch'la gnîva sparpagnêda insém a l'êra cun 'na granêra ed râm e frâschi. In al gîr ed pôchi ōri cla misēla ché, 'na vôlta schêda, la fêva 'na sulèta sèinsa cherpêdi e sèinsa udōr.

Al nòm batdûra al deşvîn, sibèin al mâchini che vînen druvêdi a gh'àn (in italiân) 'n' êter nòm,  dal môd che 'na vôlta a gnîva fât l'operasiòun oséia quând al furmèint al gnîva batû da 'n uşvéj fât da dû bastòun ciamê sèircia tgnû insèm da 'na séngia ed curân ciamêda caplèt ed la sèircia. Un bastòun, còl pió lòngh ciamê pōlegh, as tgnîva stréch cun al dō mân che, mèint'r as fêva girêr, al cavşêva la batûda ed cl'êter pió curt, ciamê verzîl, insém al spîghi di cōv avêrt insém a l'êra. Al nòm batdûra l'é stê mantgnû ânca se al sistēma ed tirêr fōra al grân dal lòch l'é stê cambiê int al tèimp.

'N'êtra manēra ed bâter l'ēra còla cun l'ajót dal bèsti (bō, vâchi, cavâj) fât girêr dimòndi vôlti insém a i cōv, şlighê e distèiş in sērc insém al salghê ed l'êra, in môd che int al pistêri a fêven gnîr fōra i grân dal spîghi.

'N'êter gèner ed batdûra l'ēra còl ed fêr girêr dal prēdi (ciamêdi apûnt "prêdi da bâter"), sèimper insém a i cōv avert e distèiş int l'êra (sèimper tirêdi da dal bèsti), cun sòta dal scanladûri, cun un bûş in pûnta per l'atâch al zōv di bō o la gulâna p'r i cavâj, opór, al pôst dal prēdi, un ról ed lègn anca ló scanlê ciamê ruglòun; 'n êter gèner l'ēra che, al bèsti, a tirêven 'na sôrta ed câr cun tachê al prēdi scanlêdi (déti préma) e, despès, insém al câr, a gnîva carghê un gróp ed putîn e ragâs in alegréia.

Quând a gnîva druvê al bèsti, per schivşêr che la mêrda la spurchés al furmèint, un incarichê, cun un recipiĵt in mân e cun ôc atèint, al curîva a tōrla só... al vōlo ògni vôlta che fós necesâri .

'Na vôlta batû, divîşa la pâja da i granlèin, as pasêva a la ventilasiòun per pulîr al grân dal lòch.

Quâd as batîva cun la sèircia

Cl'operasiòun ché, fâta cun l'ajót dal vèint e sèimper insém a l'êra, la prîva èser fâta o cun la vasōra o cun la pêla; la préma l'ēra un uşvéj ed lègn incavê, un gèner ed başlôt fât a retângol mia tânt fònd e cun un lê pió êlt dal fònd, in dó 's metîva al furmèint da pulîr: cun al dō mân as tgnîva stréch la vasōra, as fêva saltêr, in môd désper, al furmèint, per efèt dal vèint e i pèiş divêrs, al furmèint al turnêva int la vasōra e 'l lòlch al vulêva per tèra.

Al secònd uşvéj l'ēra 'na pêla ch' la gniva druvêda per tirêr al furmèint cûnt'r  al vèint, e ché, per efèt di pèiş divêrs, al furmèint al caschêva per tèra e al lòch al vulêva pió luntân.

L'uşânsa ed la batdûra, int al manēri e secònd al tânti tètnichi apèina déti, l'é armêşa in ûş fîn a la fîn ed l'Otsèint (mó in dimòndi zôni dal nôstri muntâgni ânca int i prém dēş ân dal Novsèint), dôp ed còst è rivê insém al nôstri êri un uşvéj rivulusionâri: la mâchina da bâter.

Sibèin che la mâchina da bâter in italiân la gh' àbia un só nòm precîş: "trebbiatrice" i nôster  cuntadèin, sèimper fedēl a i nòm druvê da i vèc, l'àn ciamêda, pió a la bòuna, "batdōr" oséia còl ch' al bât che,  pó in veritê, l'é al nòm ed còl che, int i tèimp indrē, al druvêva la sèircia per batêr al furmèint.

Bişògna però savèir che int al mecanîşem ed la mâchîna da bâter a gh'é 'na pêrta che in italiân la vîn ciamêda "battitore"  (batdōr) ch' l'é pó al cōr ed la mâchîna perchè l'é l'uşvèj che da bòun al bât al furmèint.

Per 'na manēra o per cl'êtra in arsân l'operasiòun la gnirà sèimper ciamêda la "batdûra" e mia la "trebiadûra".

Al prémi mâchini da bâter ēren môsi da 'na mâchina a vapōr: 'na caldēra, a lègna, la dêva al vapōr a un mutōr ch' al fêva girêr 'na pulègia grôsa che, cun un singiòun lòngh ed curâm, al purtêva al muvimèint a la mâchina da bâter mésa, per sicurèsa, un pô pió luntân perchè l'ēra necesâri tgnîr luntâ al fōgh ed la caldēra da la pâja, dal lòch e dal presiōş cavajòun.

Per sistemêr al mâchini égh vrîva 'na mèza giurnêda o 'na nôt:  mètri in fîla, in piân e muntêr al séngi insém a tót al pulègi e al grôs singiòun l'ēra al lavōr ch' as duvîva fêr.

La mâchina da bâter, mésa atâch al cavajòun, l'ēra un casòun êlt trî mēter cîrca, lêregh un mēter e mèz o dû (cun i piân dedsōver sarê) e lòngh sē o sèt mēter e vernişê sèimper ed ròs o arâns, (an gh'ēra mia nisûn mutîv ch'al fós ed cól culōr probabilmèint l'ēra per l'ûş dal vernîş a piómb 'd alōra cme al méni, ch' al gh'îva apunt cól culōr).

Insém al piân dedsōver, che 'na vōlta avêrt l'ēra lêregh cîrca trî mēter, a gh' ēra l' avêrta ch'la dêva al batdōr in dóv' a gnîven mési dèinter al spîghi. Al spîghi "sgranêdi" a pasêven a un valadōr ch'al dividîva i grân da la pâja: còsta la gnîva butêda fōra int al dedrē ed la mâchina.

La sèircia

Al furmèint al pasêva in un ventiladōr che l'al separêva dal lòch,  pó i grân a gnîven fōra da un lê (còl ed frûnt al lê in dó gh'ēra al cavajòun) e caschêven in un recipiĵnt  ed fèr, al minòun, ch' al tgnîva quarânta chîlo ed furmèint e l'ēra l'amşûra p'r al câlcol ed la produsiòun o al gnîva més int i sâch diretamèint.

Al lòch al gnîva fōra da cl'êtra pêrt.

La sîra préma 'd la batdûra i bō ēren andê  a tōr la mâchina da bâter int la cà dal şvinşânt ch' l'îva finî ed bâter e la mâchina a vâpōr dal camèin êlt dimòndi, che, in puşisiòun 'd arpûns, al gnîva pighê  insém a la caldēra.

Al dòni îven preparê i sâch 'd urtîga o 'd cânva per mètregh dèinter al furmèint, masê e més in cûnsa galèini e cunîn p'r al grôs dişnêr dal dé dôp. Ch' j òm îven pulî bèin l'êra, piantê int al pôst adât al drét dal pajêr nōv, traspurtê insém a i câr i cōv pió luntân per pasêri edmèj a la mâchina da bâter, insòma a s'é serchê ed preparêr al dmèj al lavōr da dé dôp.

Arîva al dé impurtânt: fîn dal prémi ōri dal dé, a la lûş ed l'inciarîda, al machinésta e al fughésta, a cumîncen al lavōr atâch a la mâchina da bâter e atâch a la mâchin a vapōr. Asvèin a còsta àn preparê al carbòun, la lègna e l'âcva p'r al só funsionamèint.

Per chi à vést chi tèimp an s'é mia scurdê al machinésta: l'ēra tót e-spôrch, nîgher ed carbòun e pió l'ēra nîgher pió l'ēra impurtânt a j ôc ed tót specialmèint di ragâs.

A vînen sgnê i pôst ed lavōr : chi al pajêr, chi a l'imbòch dal batdōr (al pajarōl), chi a rastlêr al lòch, chi a vudêr al minòun  ( l'amzûra dal furmèint batû), chî a purtêr i sâch int al granêr o insém a l'êra se al furmèint an n'ēra mia sèch dal tót.

Al persòuni pió impurtânt  ēren però al pajarōl, còl che, da insém,  al dêva pâja, oséia l'infilêva i manē,  al batidōr ed la mâchina e l'ēra pó còl ch' al dêva l'andamèint al lavōr, al fughésta e la persòuna ed fidócia dal fatōr o dal padròun dal sît ch' al controlêva la quantitê dal furmèint prodòta e, s'l'ēra necesâri,  al pruvedîva a fêr al pêrti dal padròun e dal cuntadèin.

A gh'ēren pó j incarichê a fêr la scôrta a la mâchina da bâter e al dòni incarichêdi a purtêr da bèver, per cavêr la sèi a chi lavurêva.

Dôp che al fughésta, ch'l' îva bèle piê al fōgh sòta la caldēra e al vdîva che la presiòun l'ēra rivêda al livèl ch'la duvîva èser, a fêva al só ingrès al machinésta che, cme al capitân insém al pûnt ed cmând ed 'na nēva, al dêva  j ōrdin a dréta e a mansèina.

Da la mâchina a vapōr a partîva un s'céfel e tót al sistēma as metîva in muvimèint, alōra a cumincêva l'armōr dal supiêr dal mutōr a vapōr e l'arbòmb ed la mâchina da bâter e, dop un pô, a cumincêva alvêres só la pōlvra. Tó as dân da fêr: chi cór da 'na pêrt chi da cl'êtra, chi cun al furcòun al cumîncia a şlunghêr i cōv al pajarōl, chi al spèta ch' a riva zò la pâja, chi al lòch... insòma l'êra tót un muvimèint e i ragâs? i ragâs mucê tót da 'na pêrt, cme di pulşèin sòta l'âcva, cun j ôc şbaldê a la bòca avêrta e sèinsa dîr gnînt a guardêven tóta cla cunfuşiòun.

La batdûra la và avânti acsé, cun 'na fermêda a mezdé p'r al dişnêr, per pó turnêr a partîr al prémi ōri dal dopmezdé fîn a la sîra.

Al dé dōp, andêdi via al mâchini, pulî l'êra dal rósch armêş, fât al pajêr, sistemê al furmèin batû int al granêr la véta int la faméja dal cuntadèin  la tōrna ciapêr l'andamèint ed préma, al cuntadèin al pèinsa bèle quand al dēv rêr e semnêr  cun la sperânsa 'd un bòun  recôlt per l'ân dôp.

 

Int al " Manualetto scientifico" dal dutōr Carlo Anfosso per la sèsta elementêra, cun nôti 'd agrâria secònd i prugrâma dal gvêren dal decrēt dal rè 1905, èdit da Paravia int al luntân 1907, as lēş:

 

 “Le trebbiatrici a vapore sono ormai accettate da tutti i coltivatori. I covoni passano fra una ruota munita di sporgenze e di denti che fa da 600 a 1200 giri al minuto, detta battitore, ed una superficie concava irta di punte tra i cui intervalli passano i denti del battitore, detto controbattitore. Alla macchina sono uniti apparecchi secondari come: 1° ventilatori per soffiare via la lolla; 2° vagli meccanici; 3° un montapaglia che solleva la paglia sul pagliaio. Le trebbiatrici a vapore costano assai e quindi vengono esercitate da speciali industriali o da cooperative.”

 

Al " Prontuario dell’agricoltore" dal 1936 al dîş che a bâter a  pè ed cavâl égh vōlen 130  ōri cîrca ed  cavâl e 400 'd òm per 100 etôleter (oséia 80 quntê circa ed furmèint), mèinter l'istès quantitatîv al vîn lavurê cun la batdûra mecânica, int 'na giurnêda ed lavōr da un machinésta, un fughésta, 2 pajarōl e 12 operâri.

Cun al pasêr dal tèimp i lavōr  a câmbien, arîven i mutōr a scòpi, mēno periculōş e mēno cumplichê, a dû tèimp che vân a ôli pèiş în i famōş Landèin a tèsta chêlda. Chi mutōr ché în stê fât a Fabrich int al 1910 int la: "Fabbrica di Attrezzi Agricoli ed Enologici" fundêda da Giovanni Landini (1859 - 1924).

Int al 1924 al prém mutōr a tèsta chêlda al vîn muntê insém al tratōr 25/30 HP  cun di bòun rişultêt, difâti la mâchina l'as fà cgnòser cme rubósta e sicûra.

Int al 1932 va in produsiòun al mudèl 40HP fât p'r al grôsi aşièndi che, cme al 25/30HP, al gh'à un arfredamèint  dal mutōr cun la şvapurasiòun ed l'âcva.

Int al 1934 a và in produsiòun al "Superlandini" al tratōr nōv al gh'à un grôs sucès comercêl, cun 48 cavâj l'é al pió putèint tratōr ed l'època e acsé l'armâgn fîn al prém peréiod dôp la guèra.

Int j ân trèinta dal XX sècol la Landèin la dvèinta la principêla fâbrica ed tratōr agrécol italiâna, davânti a la FIAT.

J ónich a fêr di mudê cun l'istèsa potèinsa di Landèin o un pô pió potèint în j americân, mó al mâchini americâni în pió pèişi, mia tânt sicûri e, in pió, a s' é şmursêven despès. Cunsidrêda ânca la cumplicasiòun 'd inviêr un mutōr a tèsta chêlda, da tót a gnîva preferî i tratōr Landèin.

Int al 1935 un tratōr ed 40 cavâj cîrca, ed produsiòun italiâna, al gnîva 30 méla frânch 'd alōra, mèinter per 'na mâchina da bâter italiâna a pâja lònga cun un batidōr 'd um mēter égh vrîven 20 méla frânch

Dôp la fîn ed la secònda Guèra Mundiêla al mâchini agrécoli as moltéplichen, arîven al mâchini da şghêr che tâjén al furmèint e al pôgen in tèra bèle lighê in cōv, pó arîven al mietitrèbia che mēden e şgranen al furmèint e as lêsen a drē in sâch pîn lighê e 'na fîla ed pâja ch' la duvîva èser tôta só. A còsti a gh'é pó stê gancê 'na mâchina ch' la strichêva la pâja e pó la lasêva caschêr per tèra in bâli quadrêdi dûri e lighêdi cun al fîl 'd fèr.

Pió têrdi arîven al modêrni mietitrèbia che int 'na pasêda sōl a mēden 'na strésia e quâter mēter e pió e bâten al furmèint e al pûnsen in un casòun intêren prûnt per èser pó insachê opór spidî, cun di câmion, al sîlos o a schêr.

La pâja la vîn pó strichêda in bâli rotòndi (ciamêdi in italiân "rotoballe") da mâchini fâti apôsta: al j imbaladōri (ciamêdi in italiân "rotopresse") che pó i lasên caschêr per tèra.

Cal mâchini ché 'gh la chêven a tajêr e bâter quantitê impresiunânt ed furmèint al dé e în preparêdi a lavurêr ânch ed nôt.

Acsé incō dō o trèi persòuni cun di mèz mecânich adât a 'gh la chêven a fêr in pôch tèimp, cun mēno fadîga e pió sicurèsa, còl che 'na vôlta tânt òm a fêven in stmâni ed lavōr dûr.

Al mâchini arîven diretamèint int i câmp e tâjen tót, al mēder e al bâter as fân in mēno 'd 'n' ōra per câmp.

I muvimèint mecânich, şvêlt e frèd dal mâchini grôsi che córen in prèsia da un câmp a cl'êter àn mudê i gèst lèint, delichê fât cun al mân di cuntadèin

 

Int al 1733 al scusèiş Michael Menzies l'à prugetê la préma mâchîna da batêr môsa da 'na rōda a âcva 'd un mulèin. 

 

Int al 1786 Andrew Meikle l'à inventê la mâchina da bâter, cun al sistēma a tambór, bòuna 'd separêr i grân dal furmèint dal lòch e dal stugòun, la mâchina la prîva èser tirêda da di cavâj o da di bō.