I Giardèin

Pêrta ed la funtâna a  Ferrari Bonini

Cēder dal Libano

Ûn di viêl

I Giardèin a quâcen pêrt dal spâsi in dó gh'êra la Sitadèla fâta tirêr só da i Gunşêga ind al 1339 quând ēren i Prîncip ed Rèz.

I lavōr per la spianêda dal mûri e di rivêl ed la Sitadèla, dirèt da l' inzgnêr G.B. Saracchi, în cumincê al 3 avrîl dal 1848, 'na pêrta dal materiêl scavê l'é pó stê druvê a tirêr só al Teâter Municipêl finî int al 1858.

Intânt a 's pinsêva cme druvêr al spâsi armêş: int al 1856 al fundadōr dal Depôşit di Stalòun, l'uficêl ed cavaleréia Carlo Nobili (1822 - 1888) al pèinsa che in cól bèl pès ed tèra a 's pôsa fêr 'na pésta per la cōrsa di cavâj cun un giardèin a l'inglèişa, al podestê Carlo Ritorni (1786 - 1860) al pèinsa invêci ch' a 's pôsa druvêr mèz dal spâsi per fêr un giardin e in ch' l' êter mèz fêr un giardèin pr' al piânti furastêri.

Int al 1861, caschê al Duchêt, a 's cumîncia a fêr 'na pésta rutònda per la cōrsa di cavâj ed 580 mêter, al cèinter ed la pésta a 'gh vîn lasê al vèc palâs Duchêl cun al stâli.

Int al 1862 a 's cumîncen al prémi gâri di cavâj e a vîn inavgurê al ''Circo per le corse dei cavalli''.

Ind l 'avrîl dal 1862 a 's arvés, in dóve adèsa a gh'é l' Hotel Astoria, al ''Nuovo Teatro Diurno'' ciamê ''Arena'' tirê só cun j avâns dal ''Teatro della Comunità'' (al modêren teâter Ariôst) bruşê in un incèndi int al 1851.

Int al 1864 a vînen fât i prém Bâgn Póblich.

Int al 1871 a vîn butê zò al Palâs Duchêl e al stâli ch' êren al cèinter ed la pésta pr' i cavâj; ind al 'stès ân la Giûnta Comunêla la delébra ed fêr i Giardèin, alōra ciamê: ''Giardini per il pubblico passeggio'',   «… per offrire ai cittadini una amena e comoda passeggiata all'interno e presso la città». Al lavôr al vîn dê al Cav. Balzaretto ed Milân ch' l' îva fât un «…progetto per il pubblico passeggio della città di Reggio Emilia ». Al prugèt al pervèd 'na grôsa vâsca int al mèz per: «…abbellimento e comodo all' estrazione dell' acqua per le piantagioni» cun d'atōren tóti dal j aiōli sistemêdi cme 'na strèla a sînch pûnti: ind l' otòber dal 1876 a 's cumîncia a starpiantêr i prém êlber e ind la pésta a vîn fât un impiânt 'd inluminasiòun.

Int al 1878, dôp quénds' ân 'd ativitê al Teâter Diûren, per problêma ed sicurèsa, al vîn sarê e, ind i spetâcol, a ciâpa al só pôst al teâter Ariôst inavgurê al 'stès ân.

Int al 1882 i Giardèin a gh' àn 'na metradûr ed sèt èter, alōra a ciapêven ânca còla che incō l'é vèia Nobili.

Int al 1885 a vîn més zò e inavgurêda 'na funtâna vrûda e paghêda dal Com. Ulderico Levi (1842 - 1922), deputê dal Règn d'Itâlia, in unōr dal benefatōr Giuseppe Ferrari Bonini (1707 - 1797). Só disègn ed l' inzgnêr Domenico Lanza e sculpîda da dû arşân: Ilario Bedotti (1834 - 1897) ch' al sculpés i trî amurèin e Guglielmo Fornaciari (1859 - 1930) ch' al sculpés j adôb e j amdajòun cun al ritrât ed l'abê Bonini. La funtâna l'é fâta da 'na vâsca ed 10 mêter cun al cèinter al pè fât a teriângol cun int j ângoj i trî amurèin, cun trî amdajòun tra j amurèin e cun al cèinter 'na clòuna ed mêlmer sculpîda da dóve a vînen fōra i zèt d' âcva.

L' 8 ed setèmber dal 1887, ind al sît dal vèc Teâter Socêl Arena, la ''Società Bagni'' l'inâvgura i ''Bagni Pubblici'' ed Rèz. Ind la ''Guida di Reggio Emilia'' dal 1890 Enrico Ruozzi al scrév:

 

«La socetà cittadina pei bagni ha da pochi anni acquistato il vecchio teatro Arena e lo ha ridotto ad elegante stabilimento di bagni. I prezzi sono modicissimi essendo la tariffa di centesimi ottanta il bagno semplice compreso la biancheria».

 

I bâgn a lavōren fôrt fîn a dôp la secònda guèra mundiêla pó cun al milioramèint ed la véta e cun l'arîv di bâgn int al cà l'ativitê la câla.

Ind l'inventâri dal 1889 a 's sa che ind i Giardèin a gh' êren 1302 êlber.

Ind i prém ân dal 1900 a vîn prugetê 'na nōva pésta per la cōrsa di cavâj fôra 'd  Rèz e la vècia pésta cun j êlber, al j ajōli, i vialèt e al banchîni la vîn unîda a i Giardèin póblich.

Int al 1910 la vècia pésta la vîn adatêda pr' al pasâg dal biciclèti.

Int al 1916 al Comûn al fa tirêr só, a matèina di Giardèin, al stâbil ed l' ''Istituto d' Arte'' dedichê a Gaetano Chierici (1819 - 1886). In cól pôst, tèimp indrê, a gh'êra al cunvèint e la cēşa dal ''Carmelitane scalze'' ed Sânta Terêşa ciamêdi ''ed la Cucesiòun'', al sōri în armêşi ind al cunvèint fîn al 1783 quând a lêsen al pôst al ''Conservatorio di Zitelle della Concezione'' fundê int al 1714 dal vèschev Ottavio Picenardi (1661- 1722). Al stâbil al vîn pó druvê, préma 'd èser butê zò, cme scōla e la cēşa cme palèstra.

Int al 1919 dōp la préma guèra a vîn sistemê la pêrta di Giardèin ed frûnt a véia Secchi, Bellaria e Bōr'gh Emilio.

Int al 1920 la pêrta di Giardèin a matèina (ind al tèimp dal fâsio al nòm l'ēra ''Parco del Littorio'') a vînen scurtê per fêr pôst a la véia Leopoldo Nobili (1784 - 1834) dal dé d'incō.

Int al 1921 ind la zôna di Giardèin davânti a la Caşêrma Zucchi a vîn tirê só un vilèin elegânt druvê cme cafè e al spiâs ed drêda cme pésta da bâl e cínema estîv: al vilèin ''Bottazzi'' più cgnusû ind j ân sinquânta/ssânta cme al ''Diana'' .

Ind al 1927, cun la costrusiòun dal Monumèint a i Mort ed la préma guèra mundiêla, a 's cumîncia un grôs restâver: a vînen fât di viêl nōv, dal j ajōli, dal banchîni e di nōv adôb.

Int al 1930 vîn muntê la tòmba di Concordi. Un monumèint mortuâri ed mêlmer, cun 'na sôca ed quadrê côt fât a mân,  d' època rumâna, fôrsi dal I sècol d.C., ed la faméja Concordi, réch comerciânt ed lâna, catê, a pès,  int al 1929 atâch a Burèt. A 's trâta 'd ûn di monumèint mortuâri pió impurtânt catê in Itâlia setentriunêla. Al monumèint l'êra 'na costrusiòun sarêda da 'na balaóstra cun al cèinter un pilastrèin cun 'na scréta e i ritrât di môrt cun êter dû pilastrèin da 'n cò e da cl'êter e dedrê un giardinèt mortuâri cun dèinter al tòmbi e al sît dóv' a gnîven bruşê i môrt.

Int al 1932, dóve a pasêva la pésta di cavâj, a vînen mési zò al stâtvi dal Quâter Stagiòun sculpîdi fôrsi da Gian Battista Juniore Bolognini (1698-1760) e regalêdi, tr' al 1787 e al 1790, a la sitê da Ercole III per mètri insém al pûnt dal Cròstel a Sân Pelgrèin per dubêr al viêl che, da Rèz, al purtêva a la règia ed Rivêlta. Mési pó, mìa insém al pûnt, mó lòngh a la strêda che dal pûnt la vîn vêrs Rèz (viêl Umberto I dal dé d' incô) e lé armêşi fîn al 1911 quând în stêdi restarvêdi ind al ''Pio Istituto Artigianelli'' da Riccardo Secchi (1871 - 1938).

Int al 1933 aşvèin al vilèin ''Bottazzi'' a vîn més zò 'na funtâna cu un elefantèin in mêlmer stîl sincsèint regalêda a la Comunitê da i spōş Anna e Luigi Parmeggiani.

Int al 1934 a vîn més zò al bóst 'd Antonio Allegri (1489 - 1534) ciamê al Curèz vrûda sèimper da i Parmeggiani in ucaşiòun di quatersèint' ân da la môrt ed l'artésta, al bóst l'é stê fât dal G. Vichesi. Int al 1996 l' é stê restarvê da l' ''Istituto Sperimentale B.U.S. Pascal'' ed Rèz.

Int al 1936 a vîn més zò la stâtva ed la Lōva rumâna regalêda a Rèz dal Dûce cme ringasiamèint pr' avèir mandê a Ròma 'na côpia dal Monumèint di Concordi e 'd êter monumèin per la ''Mostra Augustea della Romanità'' dal 1937.

Int al 1945, dôp la Liberasiòun, l'Aministrasiòun comunêla l'à decîş ed ciamêr i Giardèin: ''Parco del Popolo''.

Int al 1953, só decişiòun ed la Cumisiòu Edilésia dal Comûn, a vînen mési zò, ind i Giardèin, al stâtvi ed Ludovico Ariosto e Matteo Maria Boiardo, fâti int al 1916 da Riccardo Secchi (1831 - 1978) pr'al palâs ed la Câsa ed Rispârmi ed Rèz. Spustêdi, tr' al 1925 e al 1926, in Piâsa dal Mûnt, sòta i pôrdegh dal palâs dal Mûnt ed Pietê, armâgnen lé fin al 1952. Da j ân trèinta, dôp la dunasiòun ed la Câsa ed Rispârmi, în proprietê dal Comûn ed Rèz. Int al 2001 a vînen restarvêdi da i studèint ed l’ Istitût Sperimentêl B.U.S. Pascal ed Rèz.

Al 27 ed lój dal 1956 al Cunséli Comunêl al decéd: «…l'alienazione dell'area dello stabilimento Bagni  per la costruzione di un moderno albergo». Al pôst di bâgn póblich a vîn tirê só, dal Cav. dal lavōr Adelmo Lombardini, cun i sō  fradê, l' Hotel Astoria só prugèt ed l' architèt G.Ramponi e més in ôvra da l'inzgnêr V. Delpino cun l' ajót ed l'imprèişa Degola e Ferretti.

Int al 1969 a cumîncia al j ativitê la ''Scuola Materna Diana'', tirêda só dóve a gh'êra al ''Chalet Diana'', un mudèl de scōla pr' i putîn céch pinsê da Loris Malaguzzi (1920 - 1994) dvintê un mudèl de scōla cgnusû e stimê in tót al mònd.

Int i Giardèin a 's pōlen véder incòra soquânt plâten dal trèi fîli rotòndi che circundêven la pésta per la cōrsa di cavâj, l' impunèinta quêrsa ('na Farnia) aşvèin a l' Hotel Astoria, l'impurtânt campiòun ed Frâsen Americân ch' l'é pusébil mirêr a l'incrōş tra Via Allegri e la circunvalasiòun, cîrca 250 Cēder  (Cedrus deodara, Cedrus Libani e Cedrus atlantica) per un totêl ed cîrca 30 gèner divêrs, tra quisché: Pēla dal Caucaso, Pēla ròsa, Âser, Egherfòj, Êlber ed Giuda, Perpignân, Srêza da fiōr, Fâz, Sirénga bianca, Castâgna d' Éndia, Beclâver, Piôpa nigra, Plâten, Téli e via acsé.

Ânca se mìa prôpria tót grandiōş, j êlber di Giardèin ed Rèz în in tót quêşi novsèint dèinter in 'na metradûra ed 6 èter.

Monumèint di Concordi

Stâtvi ed L.Ariosto

e 'd M.M. Boiardo

(a dréta)