Gavâsa

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

L' é a cîrca 6 chilômeter dal cèinter ed Rèz insèm a la strêda che, pasê al Canêl d' Èinsa e al Rôden, la pôrta a Curèz.

Gavâsa per j arşân l' é la ''campâgna'' ed Rèz ânca se al şvilóp ed la frasiòun an n' é mìa divêrs dal j êtri frasiòun ed la sînta sitadèina, mó cme a 's rîva ind la Véla a 's  sèint e a 's vèd l'atacamèint che j abitânt a gh' àn ind al mantgnîr intât 'na burghêda ed campâgna: grândi cultivasiòun ed granâj e vîda, strêdi strèti e cà sparpagnêdi.

Sté atacamèint a la tèra l'é fôrsi un avâns dal ricôrd ed la grôsa fadîga che j antîgh abitânt ed Gavâsa àn druvê per s'cianchêr sti trèin da i pantân e dal padól che, fîn da i tèimp antîgh, quacêven sté tèri.

Al nòm Gavâsa facilmèint al deşvîn da Gava o Gaba che ind al léngui parlêdi préma dal latèin a sgnêven un cōrs d'âcva o 'na bâsa.

Pôch a 's sà ed la stōria antîga ed Gavâsa a 's pèinsa ch ' la sìa cumpâgna e ch' l' é andêda a drê al sôrti dal frasiòun lé atâch. Al prémi infurmasiòun ed la stôria che trâten ed la préma gînta ch' l' à més só cà a Gavasa a pêrlen di cêlt Cenomani che dişgnîven da la zôna tra Brèsa e Veròuna e che prubabilmèint în gnû a cuntât cun j etrósch ch' êren rivê ind al teritôri padân fîn al Po. La cunquésta rumâna (190 – 170 p. C.) l'à fât, di cèinter d' atōrna al Via Emélia, ûn di teritôri pió impurtânt per la cunsègna di trèin a i vèc legionâri rumân  (la centuriasiòun). Cun sta divişiòun dal tèri a 's în cumincêdi al prémi ôvri ed bunéfica ed la pianûra. Tr' al VII – VIII sècol d.C Gavâsa l'à fât pêrt dal tèri ''armannie'', oséja tèri dêdi ai suldê dal re Longobêrd al pôst ed la pêga, mési tra Rèz e Curèz.

Cól peréiod al sègna ânca la cunversiòun al cristianèişum di Longobêrd e  la nâsita ed la cēsa ed Gavâsa dedicheda a Sân Floriân.

Sân Floriân l'êra un bârber ch' al fêva al suldê ind al legiòun rumâni acampêdi ind al Norico (Austria) a i tèimp ed l'Imperadōr Diocleziano (284-305). L'é stê masê  a Lorch al 4 ed mâg dal 304 al tèimp 'd òna dal j ûltmi persecusiòun cûntra i cristiân. L' é stê fât torturêr dal prèsid Aquilino e butê ind al fióm Anesius cun 'na mêşna ed prêda lighêda al côl. Sân Floriân l'êra un sânt chêr a i Longobêrd perché l'êra nasû e môrt ind i pôst da dóve lōr a deşgnîven.

La cēşa ed Sân Floriân la vîn numinêda la préva vôlta in un documèint dal 1073, dóve al Vèschev ed Rèz Gandolfo al cunfêrma al posès dal cunvèint ed Sân Prôsper 'd un ''maso'' (sît) e di êter bèin a Floriân (Gavâsa).

 

Al stôrich Girolamo Tiraboschi ind al só '' Dizionario  topografico  degli  Stati  Estensi'' al pêrla ed Gavâsa e al dîş:

 

'' Villa e parrocchia nel Reggiano poco distante dalla Città verso Modena, è nominata fin dall’anno  857, in un diploma di Lodovico II, e in un altro di Carlo il Grosso dell’anno 883 in favore della Chiesa di Reggio e poscia in più altri documenti in cui i annoverano i beni della chiesa medesima e del Monastero di  S.Prospero''.

 

La cōrt ed Gavâsa la fêva pêrt dal patrimòni ed la Cuntèsa Matélda ed Canòsa, ind al 1166 Guelfo VI, Dóca de Spoleto e Marchèiş ed Tuscâna e anvōd ed la Cuntèsa l'à invistî ed la Cōrt ed Gavâsa Gherardo Rangone in prèmi perché al ghîva dê di cunséli e fât di servési.

In un documèint dal 1176 Rongone al dòuna a la cēşa ed Rèz quâter ''iùgeri'' ed tèra cun metê 'd la cōrt, cunfermê in 'na Bòla 'd Alessandro III dal 1178.

Dōp avèin cuntê sti fât al Tiraboschi a cunténva e al scrév:

 

''Nulla più d’interessante ci offre questa Villa. Solo nell’Archivio Segreto Estense conservasi un decreto del duca Ercole I del 28 di luglio del 1486 con cui accorda alcune esenzioni a’ terreni nella  Villa  di  Gavassa  acquisiti  da  Niccolò  Ariosto,  padre dell’immortale Lodovico. La Chiesa di San Floriano di Gavassa in una carta del  1302 è annoverata tra quelle del Capitolo di Reggio.  E  con  questo  nome  esiste  tutt’ora  nel  Vicariato  di Massenzatico''.

 

Ind al peréiod préma di Comûn la Cōrt ed Gavâsa la pâsa da la Cēşa a la faméja di Canòsa e ivinciversa divêrsi vôlti. Dôp che al pêder ed Matélda, Bonifacio, al mócia, cun al sistêma dal scâmbi, dimòndi tèri ed la Cēşa, la Cuntèsa, dôp la môrt dal pêder (1052) la fà 'na polética a l'incutrâri ed la sóva e la fà dimòndi dunasiòun a i cunvèint ed tót al tritôri da lê cuntrolê.

Soquânti dunasiòun interèsen i trèin ind la zôna ed Gavâsa; tra quî ch' àn vû un benefési a gh'é ânca al famōş cunvèint ed Sân Prôsper che, duşèint ân préma, l'êra bèlr stê padròun ed trèri ind la zôna dunê da l' Imperadōr Carlo il Grosso. In sté manēra la Cēşa la dvèinta al pió grôs proprietâri ed tèri dal teritôri.

Ai prém dal 1200 bòuna pêrt dal teritôri d' atōrna a Gavâsa l' é di canônich dal Dôm ed Rèz e di cunvèint ed Sân Tmêş e Sân Prôsper. Dimòdi în stê  al quistiòun fra i canônich e i frê e tra istès frê. I religōş sèimper pió réch e padròun ed trèin êren pió interesê ai bèin materiêl che al ôvri spirituêli.

Mó dal Mèdio Ēv in dôp al teritôri ed Gavâsa al dvèinta interesânt, cun la buntê dal trèin e la şvinansa 'd un marchê impurtânt cme còl ed Rèz al valōr cunômich di trèin al rîva a un livèl êlt e al dà a i properietâri di trèin 'na grôsa riputasiòun.

Ind l' istès peréiod la Rèz ch' la valîva, religiōşa o lâica, la 's êra fâta bèla cun al properietê ind al burghêdi ed la sitê.

Al tèimp di léber comûn dimòndi în stê i scûnter tra Rèz e i Comûn şvinânt, al d'ed dèinter d' l' istès Comûn e tra i divêrs partî (Nôbil e Popolêr, Guêlf e Ghibelèin) e dimòndi în stêdi al şcuriasêdi di suldê ed mistêr cun divêrsi viulèinsi e rubamèint. Gavâsa, per la só puşisiòun, la 's é catêda tirêda dèinter in dal scûnter cun i Da Correggio.

Ind al 1371 al nutési dal tèimp arcôrde la grôsa saczêda subîda da la campâgna arşâna ind al cōrs ed la guèra ch' la vdîva ed frûnt i Visconti e 'na lêga tra Veròuna, Mântva, Carêra, Mòdna e Venèsia, al trópi ed Lando Landi, capitân ed vintûra al sôld 'd j Estèins, a j àn més a fèr e fōgh per bèin vînt dé (dal 2 al 22 ed mâg) tóta la campâgna arşâna.

Al teritôri ed Gavâsa al gh' à 'vû, ind tèipm indrê, dimòndi aluviòun òna, còla cl' a' s arcôrda di pió, l' é stêda còla dal 1276, Fulvio Azzari ind la só ''Cronache della Città di Reggio'' (1623) al la cûnta acsé:

 

'' Dal marzo del  1276 fino a S. Giovanni  (24 giugno) piovve in continuazione;  il  Crostolo  ruppe,  allagando  la  zona  nord  di Reggio; il Rodano sommerse per diversi mesi le campagne di S.  Maurizio,  Gavassa  e  Penizzo.  I  danni  furono  enormi  per l’impossibilità di seminare e per la morte di numerose bestie''.

 

Al Rôden e al Cròstel cun la zûnta dal Treşnêr, che 'na vōlta al curîva da sté pêrti préma d'èser deşviê vêrs al Sècia préma ed Rubēra, àn dê 'na mâ, mó despès cûntra, a l'òm a fêr dvintêr bòun al trèin tânt da cucêr, per dal generasiòun, i cuntadèin dal pôst a 'na masacrânta lôta cun la mîra ed bonifichêr st' al tèri. Lôta ch ' la cumîncia prôperia ind la peréiod comunêl, e la finirà sōl a l'inési dal XX sècol. Un fât decişîv l'é la costrusiòun dal canêl 'd Èinsa o canêl Duchêl, ch' al traversêva al teritôri ed la pruvîncia da Ciân (Canòsa) a Curèz e ch' al pasêva ânca per la Véla ed Gavâsa. Ind al lój dal 1462 a 's mèten zó al règoli per j ûş dal j âchev e che a vínen més insèm ind la '' Capitolazione Borsiana'' (dal nòm ed Borso d' Este, têrs sgnōr estèin ed Rèz e prém Dóca ed Mòdna e Rèz).

Ind al XVI sècol l'Itâlia l'é al trèin de scûnter ed la guèra cumbatûda tra la Frância e la Spâgna. Al nutési d' alōra, sèimper atèinti a i fât ed guèra, a cûnten ed 'na Rèz che, mèinter la vèd şvilupêres l' êrt ed la sèida, la 's câta, divêrsi vôlti, vétma ed còst o ed cl'êter scûnter. Dimòndi dişastrōş, per la campâgna arşân, în stêdi al saczêdi fâti dal trópi dal Stêt ed la Cēşa (in cól peréiod j Estèins êren aleê cun la Frância).

Int al 1523 a finés al pusès dal Stêt ed la Cēşa insém a Rèz.

Int al 1527 l'é la vôlta dal pasâg di Lanzichenecchi cmandê dal generêl imperiêl Frondsbergh, în pó quî ch' àn purtê al mêl ed la pèst. In chi tèimp tribulê a Gavâsa în stê cambiê quâter pâroch in trentedû ân (dal 1529 al 1561); în ân dóve pió ch' al j âmni, a 's pinsêva ai benefési ch' la dêva la parôchia.

Tr' al 1630 e al 1631 a gh'é la pèsta cuntêda dal Manzoni, int al 1655 a gh'é un asèdi cûrt spagnôl.

A i prém dal 1700 a gh'é stê l'ocupasiòun francèişa, al pâroch d' alōra don Antonio Baldasserini (pâroch dal 1694 al 1741) al cûnta acsé al fât:

 

''I francesi impongono contribuzioni di ogni genere, aggravate sempre più da nostri stessi concittadini, e da scorrerie fatte tutti i dì da francesi… e in una delle quali mi fu involato tutto il mio fieno del Beneficio colla sola moneta del gratis  (et anco contentarsi) e ciò il  11 luglio  1703… Cresceva vi è più la nostra miseria perché le scorrerie de’ francesi, e tedeschi ci facevan desiderare più tosto la morte, che goder questa si infestata vita… si fuggiva da una parte, or da un’altra con l’abbandono delle cose e di quanto vi era».

 

Mìa pió tranquéla ed la permanèinsa francèişa l'é stêda còla ed l'eşêrcit tedèsch ind l' utòber dal 1706, che per catêr la biêva pr' al bèsti a ' s în més a purtêr vìa ed tót. Mó in pió di dişâster naturêl e dal guèri a bşêven insém al spâli 'd la gînta ânca al ''gabèli''  carghêdi da i Dóca Estèins Rinaldo I (1694 – 1737) e Francesco III (1737-1780)  al tèimp di lōr gvêren, cun di gabeliêr privê ed céchi faméj burghèişi che in pôch tèimp àn mucê dal grôsi furtûni.

Ind al 1804. peréiod napoleônich, insèm a Masinsâdegh e al Pnéş, Gavâsa l'é stêda unîda al nōv Comûn ed Bódri (adèsa frasiòun ed Curèz). Mario della Palude, ch' la fêva pêrt ed 'na tèrna prupôsta dal Perfèt dal Dipartimèint al dvèinta Séndech, Filippo Casali e Ippolito Malaguzzi, fra i réch properietâri dal cmûn, în numinê Cunsiliêr Asiân. Al Comûn ed Bódri l'é durê pôch ed pió 'd un ân.

Al 6 ed zògn 1805 cun un Decrêt dal Rè a vîn stabilî ōrden di comûn ind al Dipartimèint dal Cròstel e Gavâsa a tōrna ind al Comûn ed Rèz.

Ind al mâg 1805 a vîn impôst al Côdiş Napoleônich ch'al canşèla tót i dirét fevdêl e i benefési ed la cēşa, amzûra ch' la pôrta al sequèster, da pêrt dal Stêt, di bèin che fîn alōra êren ed la Cēşa. Faméj ed cuntadèin che da generasiòun a lavurêven i sît ed la Cēşa, in mzadréia o ânca in tersaréia, di pûnt in biânc a 's câten cun al scômi. A vîn ânca més só l'ôbligh ed fêr al suldê.

Quî în incòra ân dóve, mèinter la guèra la pôrta vìa j òm e risōrsi, a sucêden ânca di dişâster.

Ind al 1815 dôp l' aluviòun a' gh và a drê 'n grôsa pidemía ed ptècia; égh vân a drê stagiòun ed mişêr racôlt, a Gavâsa a mōren dimòndi putîn: ind al 1837 a mōren 14 putîn só 37 nê; ind al 1822 só 18 mōrt 15 êren ragasōl; int al 1831 a mōren 7 putîn só 30 nasû. Còst a 's mantîn ânca quând al nâsiti a câlen dimòndi ind al j anêdi che a vînen dōp ed carestéi e 'd pideméi, perché a 's sà che ind al campâgni i cuntadèin a purtêve avânti i matrimòni ind al j anêdi ed mişèria.

Sibèin còst la popolasiòun ed la Véla la cuntenverà in tóti al manēri a crèser, e la pâsa da j 800 abitânt dal 1814 ai 1200 dal 1860

A crèsen i cuntadèin puvrèt o, cme gnîven registrê uficialmèint a partîr dal censimèint dal 1860, di ''caşânt'' e ''camerânt'': al nòm al deşvîn dal gèner ed cà in dóve a stêven: faméj cun dimòndi gînta ( ânca se pió céchi ed còla d' j amzêder, fât ed pió generasiòun) in pōvri cà fât ed pōchi câmbri céchi, che fân pêrt ed stâbil pió grând, despès ciamê ''castê popolêr''.

Ind al 1859 a scòpia la secònda guèra d'indipendèinsa italiâna (26 avrîl – 12 ed lój) a 'gh tōşen pêrt sê pateriôti ed Gavâsa.

Ind al 1866 al gvêren Manerba al tōrna a mèter só la tâsa insém al maşnê ch' la scadèina la râbia di cuntadèin i mōrt în stê 250. A Gâvâsa, cme in dimòndi cèinter cuntadèin, a 's vèden manifestasiòun pr' al strêdi e soquânt cuntadèin a vînen cundanê ind al represiòun che a vîn dôp.

Int al 1899 a Gavâsa a nâs la préma coperatîva catôlica ed la pruvîncia, cambiêda pó, cun al rôgit dal Dr Emilio Del Rio dal 7 ed zógn 1902, in ''Uniòun Agrécola Coperatîva ed Cunsóm ed Gavâsa''.

A Gavâsa al suciasionîşem catôlich l'êra fōrt e atîv tânt che, int al 1903, la ''Socetê di Cuntadèin'' 'd ispirasiòun socialésta la dmânda, sèisa cavêrgla, 'd unîres a la Coperatîva Catôlica.

A j inési dal 1900 Gavâsa a và sèimper pió dèinter al procès tètnich- agrécol, grâsia ânca al Prof. Antonio Zanelli, l' insegnât Diretōr ed la ''Regia Scuola di Zootecnia e Caseificio'' ed Rèz, ch' al ghîva ind al teritōri ed Gavâsa un sît céch ch' l' é stê un pûnt ed riferimèint per tót i cuntadèin ed la zôna. Còst al favurés la produsiòun agrécola a l'alevamèint ch' l' é sèimper drê şvilupêres: ind al 1914, a la vigélia ed la préma guèra mundiêla, a Gavâsa a 's cûnten sînch casē per la produsiòun dal Grâna; la produsiòun ed l' óva, al secònd prodòt per impurtânsa, la gnîva fâta in diresiòun ed l' Ansalôta, varietê che pr' al só grôsi qualitê la gnîva richièsta in tót i marchê.

Ind al 1915 a câsca adôs  a la comunitê ed Gavâsa la guèra mundiêla (1915-1918) 140 în stê j òm arciamê al frûnt (al clâs sal 1878 al 1899): 42 în pió turnê indrê.

Ind al 1918 a gh' é la pideméia ciamêda ''spagnôla'': a Gavâsa a mōren in 40.

 

 

 

 

 

La cēşa ed Sân Floriân int al 1905

(Disègn ed Bruno Violi)