Fêr sanmartèint

 

"Il sanmartino"

quêder ed Vincenzo Campi (1580 cîrca)

(Muşèo Cévich ed Veròuna)

Cm' al prîva èser un câr dal sanmartèin

L'urégin de sté frêş fâta la 's arfà a soquânt sècòl fà e la gh' îva un sèins prâtich fîn a quêl dêş ân indrē, quând la grôsa pêrt ed la gînta atîva ed la campâgna arşâna la lavurêva int al setōr agrécol cun la qualéfica de mzêder o fitvâri.

L' ân ed lavōr di cuntadèint al finîva ai prém ed novèmber e, int al chêş che al padròun (properietâri dal sît e 'd la cà dal cuntadèin) an n' avés mia arnuvê al cuntrât (che adès an gh'é pió) cun al mzêder, còst l'ēra ublighê a catêres 'n'êter lavōr da 'n êtra pêrt, atâch a 'n êtra cà da cuntadèin e bandunêr la vècia e spustêres int la nōva cun tóta la faméja a drē.

La dâta siēlta per fêr al sanmartèin l'ēra quêşi sèimper l' 11 ed novèmber, al dé dóve la Cēşa l' arcôrda Sân Martèin ed Tours, per uşânsa e per ragiòun dal tèimp (al peréiod ed tèimp stâbil e cun al sōl ch' al sègna, in mèdia, i dé d'atōren a i prém dēş dé ed novèmber l'é ciamê "istê ed Sân Martèin").

Sté dâta cme 'd ûş la cumbîna ânch a 'n peréiod ed l'ân dóve a s' è finî la grôsa pêrta di lavōr ed la campâgna. In cól mumèint i padròun e j amzêder a fêven, e a fân, al stémi ed l'anêda, oséia i cûnt ed chî à paghê e chî no, a vînen regolê i cûnt e l'é, apûnt, 'na dâta giósta per quî ch' a vînen ciamê "câmbi a colônia"  oséia j a mzêder e j a fituâri a prîven spustêres da un fònd a un êter.

Se al padròun al ghé dmandêva mia 'd armâgner a lavurêr per ló ânca l'ân dôp, a 's duvîva fêr sanmartèin e andêr a serchêr un êter padròun e un êter alôg.

Tânti faméj a carghêven la pôca rôba insém a un câr e a fêven sanmartèin vêrs la nōva cà dal nōv sît. A 's prîven vèder di câr, tirê da di bō o da dal vâchi, ch' a se spustêven ânca per dimòndi chilômeter per rivêr a la nōva sistemasiòun, sti câr ēren pió che cōlem ed rôba ed cà: mubélia, scôrta ed magnêr, l' algnâm, al gâbi dal galèini e di cunîn, al nimêl e in pió insém al câr a catêven pôst anch i putîn e i vèc. La mujēra dal câp faméja la caminêva drēda al câr per controlêr ch' an caschés e an 's perdés gînt, al câp faméja davânti a guidêr al bèsti e, se al sanmartèin al gîva fât ed nôt cun la lantêrna, per controlêr al stêt ed la strêda e sgnêr al percōrs da fêr. Mó a 's prîven vèder ânca di câr ed faméj dimòdi puvrèti, sèimper pió che cōlem, tirê a mân dal câp faméja e cucê da la mujēra e, se dispôst a dêr 'na mân, da quelchidûn êter ed la faméja o da 'n amîgh o da un şvinânt pîn ed bòuna volontê.

Mó mia sèimper "fêr sanmartèin" al gh'îva un significhêt puşitîv perché in realtê a 's tratêva ed cambiêr fònd, cà, abitódi, e şvinânt e mia sèimper a 's andêva a stêr ed dmèj.

Cme int al campâgni ânch int al sitê l'ēra dvintê 'n abitódin cambiêr cà prôpria per Sân Martèin, per còst "fêr sanmartèin" l'é dvintê un môd per dîr, incòra incō, al cambiêr cà, spustêres, cambiêr pôst in sèins generêl.

Cun la Lèg n°203/82 a 's fà finîr l'anêda agrâria al giōren 10 ed novèmber 'd ògni ân e a 's fà cumincêr cl' êtr' a l' 11 e ânch incō a 's fà sanmartèin mó cun scadèinsi dimòndi pió lònghi, i cuntrât 'd afét per la lèg a dûren 15 ân.

Mó s' a 'v piêş vèder 'na sēna bèin fâta ed còl che sucedîva, fîn a j ân 30/40 mó ânca 50, in chî mumèint là, turnê a vèder al félm "900" ed B.Bertolucci

In tóta stà facènda la stôria dal mantèl ed Sân Martèin ché l'an cèintra mia gnînt, còla l'é sōl 'na figûra 'd un fât ch' l' à dê al mutîv per fêr sânt al cavalēr Martino p'r al mirâchel ed la "só" istê.

 

Curioşitê

 

- Int al cōrs ed la batâlia ed Sulferèin e Sân Martèin, preocupê p'r al dişastrōs andamèint ed la batâlia a Sân Martèin, al rè 'd alōra Vittorio Emanuele II d' Itâlia, al dîs, in dialèt piemuntèiş, a 'na squêdra ed suldê ed la Brigâta Aosta, ch' la pasêva da Castelvenzago, la famōşa frêş: «''Fioeui, o i piuma San Martin o i auti an fa fé San Martin a nui!''» («Ragâs o ciapòm Sân Martèin o chiêter a 's fân fêr sanamartèin a nuêter!»)

 

- Al mōd ed dîr "fêr sanmartèin" l'é cme dîr: fêr só fagôt, slugêr oséia cambiêr cà, paèiş, sitê, post ed lavōr, insòma andêr via o smèter quèl e afruntêr al cuseguèinsi, al scumditê, la buriâna 'd un prubâbil patimèint,  ch'a vîn sèimper dôp ògni cambiamèint ed véta e al vîn druvê da la gînt, ânca p'r alzirîr un pô al mumèint, per dêr 'na spiegasiòun a l'ûltem viâz cun:

«L' à fât l'ûltem sanmartèin».