Fât e Sturièli

(préma pêrt)

Fât e sturièli

Sân Zvân fà vèder l'ingân.

 

Bişògna dîr che préma ed mètr's a druvêr al mēter, i sistēma 'd amzûra ed lunghèsa ēren divêrs da Stêt a Stêt mó mìa sōl ânca tra sitê e sitê e, adiritûra, tra muntâgna, pianûra e bâsa.

A Rèz a 's druvêva al brâs ch'l' ēra cîrca 64 centémeter e la pêrdga ch'l ' êra cumpâgn a 6 brâs oséja 3 mêter e 86 cîrca.

St' amzûri campiòun în stêdi intajêdi, e incòra incō a 's pōlen vèder bèin, ind la clòuna a mansèina int al d' ed fôra dal Batistèri ed Rèz dedichê a Sân Zvân.

Per còst, chi alōra al pinsêva d'èser stê ferghê, l'andêva a cuntrolêr cun l'amzûra intajêda ind la clòuna ed Sân Zvân se còl ch' a gh' îven dê l'êra gióst.

Cun 'na lèg dal 27 utòber 1803 ânca a Rèz a s' é cumincê a druvêr al Sistēma Mètrich Decimêl, mó al dét al gh'é 'rmêş  e  l'é druvê incòra al dé 'd incō.

Dal j amzûri in ûş  alōra a gh'é 'rmêş sōl l'amzûra agrâria: la biōlca ch' l' é cumpâgn a 2922,25  mēter quêder.

Al tèimp ed la costrusiòun dal Dôm ed Milân i blôch ed mêlmer per la fâbrica dal Dôm a viaşêven sèinsa paghêr gnînt e in sém a gh'îven piturê, in carâter grōs, al lètri A.U.F. (oséia : "ad usum fabbricae").

D' ed ché i dét: ''viaşêr'' o ''magnêr a ûfo'', oséja viaşêr o magnêr sèinsa spènder gnînt.

Òna dal tânti ed Zilôch

 

Préma ed la guèra al mûlti ciapêdi per di lavōr zò ed règola fât da i ciclésta in séma 'l strêdi ēren ed dēş frânch e dēş centèisem per la mêrca da bòl. Zilôch, ch' al gh'îva 'na biciclèta vècia e melmésa, despès al ciapêva la mûlta, ânca perché i végil, che saîven che ló a i tulîva sèimper in gîr, a gh'ēren sèimpe adôs. 'Na matèina, égh manchêva pôch a dēş  ōr, un végil al l'à fermê e cun un sègn al pinsêva ed fêregh capîr che la só biciclèta l' an gh'îva mìa al campanèl e sèinsa tânt cumplimèint al gh'à dét:

 

''Dieci e dieci''

 

Ló cun 'd la şgalmêdra l'à tirê fōra l'arlòj dal sachîn dal gilè, l'à fât girêr al lancèti in séma 'l dēş  e dēş , pó, mèinter al metîva ind al sachîn l'arlòj, cun 'na fâcia da tōr in gir, al gh' à dét:

 

''Grasie tante. A dēş  e vînt a sûn a cà''.

Mustrêr al cûl in piâsa.

 

Sté  môd ed dîr antîgh al 's arfà a 'n uşânsa dal 1418. In cól tèimp lé  i debitōr ch' an paghêven mìa a gnîven purtê in Piâsa dal Dôm ( o Piâsa Grânda) cun al mân lighêdi e cun sōl 'na camîşa indôs. Arivê  a duvîven fêr trî gîr ed la piâsa, dôp a gnîven purtê al cèinter dóv'  a gh'êra 'na grôsa prēda spôrca ed pègla. Al falî al duvîva scuvaslêr cun al cûl in sém a la prêda per trèi vôlti dôp ed còst l'ēra liberê da i sō dèbit. I malégn a dîşen che cl' uşânsa ché l' an ghé pió perché  a s' é scunsumê la grôsa prēda ed Piâsa Grânda.

Al gh'à j ôc  ed başilésch.

 

A 's dîş 'd un òm ch' al gh' à j ôc magnètich. Al ''başilésch'' l' ēra 'na bèstia spavintōşa e terébila ch' a 's catêva ind al vèci fôli arşâni. A 's cuntêva ch' al gh'îva la fōrma 'd un serpèint e l'ēra grôs cme un cucudrél. J ôc ēren nîgher e luşèint e al gh' îva la fôrsa 'd indurmintêr, se mìa d' arduşîr in sèndra chi 'l guardêva.

* nōv

Dō bèli piuvûdi.

 

Ind al 590 é gnû zò tânt âcva  che la gînta la gh' à ' vû paûra ed 'n êter dilóvi universêl. Cme cunseguèinsa è scupiê 'na pestilèinsa. La gînta la murîva a l' impruvîş dôp avèir stranudê o şbadacê. D'ed ché a 's arfà l'uşânsa ed fê j avgóri a ûn ch ' l' à stranudî e 'd fêres al sègn ed la crōş in séma i lâber dôp al şbadâc.

 

Al 23 ed zogn dal 1276 è gnû zò un dilóvi d'âcva che al  Cròstel l'é andê d'ed sōver l'à inundê tót i trèin da Rivêlta fîn dóp Bagnōl. Dimòndi persòuni a mōren anghêdi, a vînen cavê un mòc d'êlber butê zò cà e pûnt. Al bōregh ed Sân Stêven l' é dal tót sòta a l'âcva. Al j âchev a crèsen in môd têl che tóta la pianûra ed Rèz la sèmbra un grôs lêgh dóv' in sém a pōlen galegêr al nêvi. Còl peréiod l'é stê dimòndi piuvōş. I documèint a dîşen ch' l' à piuvû quêşi tót i dé  per 14 mèiş!

La prēda dal scândel.

A Rèz, int  al XIII sècol, s' a fós gnû fōra che  'na dòna la gh'îva al prâtich oséia la gh'îva 'na relasiòun cun un òm  spuşê, l'ēra cundanêda a paghêr 'na mûlta e l'ēra ublighêda andêr a drē a 'na prucisiòun ed persòuni incapucêdi che fêven penitèinsa, però nûda e in sém a 'n êşen mó cun la frûnt vêrs la cóva ed la bèstia. La dòna l'ēra ânca custrèta a purtêr al côl 'na prēda ciamêda apûnt ''la prêda dal scândel'', mèinter la dòna ofèişa, la legétma mujêra, la gh' andêva a drē e, da şvèin, cun un lòngh guciòun, la ghe spinciunêva al cûl. Al tót in mèz a dō êli ed gînta. D'ed ché al dét: ''L' é la prêda dal scândel'', al tèimp l' à scurtê dimòndi al significhêt de sté môd ed dîr che, incō, a 's dîş ed chî al dà, o lé, uncaşiòun de scândel.

Al mâgna l' âj.

 

Còst  l'é ûn di môd ed dîr arşân pió vèc: int al Medioēv  la giurnêda 'd l'arcôrd dal Sânt Prutetōr ed Rèz as fêva fèsta grânda per soquânt dé. Chi festegiamèint ché a finîven cun 'na gâra ed cavâj. La cōrsa dal "Palio" la gnîva fâta in sém a la Vía Emélia, ciamêda alōra "Strêda Reêla", la partîva da Sân Pēder, fîn al Palâs dal Gabèli. Sté "Palio" l'ēra incòra in ûş a i prém dal XVIII sècol e de sté cōrsa a in pêrlen ânch i "Statût ed la Comunitâ ed Rèz" dal 1480. La gâra la 's curîva dôp al vèsper dal dé ed Sân Prôsper. Al "Drâp", ch'l'ēra al prèmi da dêr al prém, l'ēra a la gabèla. Al secònd égh gníva dê 'na purchèta, al têrs un gâl. A ógni concorèint égh gnîva dê un prèmi. A chi rivêva ûltem égh gnîva dê "òna polèzza d'àj" (oséja 'na rèsta 'd âj), in mèz al ridûdi ed la gînt. Per còst "Magnêr l'âj" o "Biasêr l'âj" a vōl dîr magnêres al fédegh per la râbia sèinsa prèir fêr gnînt, oséja avèirsén a mêl a câşva ed 'n' insachêda patîda e an prèires mia sfughêr. 

* Al vèin ed la Tereşîna.

 

Int al 1901 a gh'é stê, int l'arşân, 'na grôsa produsiòun 'd óva, mó, al tèimp ed la vindèmia, è piuvû per tót al tèimp, tóta l'âcva ch'é gnû zò l'à danegê la qualitê dal vèin, ch'l'é riuşultê scadèint. I cuntadèin per salvêr al salvâbil, per la vindèmia àn tôt dal j ôvri cun al pât che, per pêga, a gh' arén dê la metê dal vidmê. Ón a dal j ôvri, ch' la se 's ciamêva Tereşîna, l' é stêda l'ónica cuntèinta dal vèin utgnû che, a dîr ed tót, al sembrêva vèin sutîl. Da còst per dîr un ân ed carestèia as dîs: "L' é  cme l'ân 'd la Tereşîna" o, apûnt, per dîr che un vèin an n' mia un vèin ed qualitê: "Al pêr al vèin ed la Tereşina".

* I landèin ed Sàn Girôlem.

 

Int la cēşa ed Sàn Girôlem a gh'é stê un sagrestân ch'égh piaşiva dimòndi al vèin. Chiló un giōren, ch'l'ēra un pô in dbûda, l'à duvû impîr 'd ôli i vaşèt di landèin ed la cēşa. Mó al s'é şbaliê e l'à tôt, invēci dal fiâsch ed l'ôli, còl dal vèin. Quând a 's n'é adê dal şbâli, sèinsa pêrder trôp la chêlma, l'à arfât al percōrs a l'indrē e mèinter al fêva còst l' à tracanê, a un a la vôlta, tót al vèin ch'l' îva més per şbâli int i vaşèt di landèin ed la cēşa ed Sàn Girôlem.

E "Al bevrév i landèin ed Sàn Girôlem" as dîş 'd un grôs bevdōr .