Fât e Sturièli

(secònda pêrt)

Un pcòun de stòria per capîr al perché, int la cuşèina arşâna, scarsègen i piât ed selvagîna e pès e ânca 'n eşèimpi cme, int i tèimp indrē, l’ēra cunsidrê al pôpol, alōra in magiurânsa cuntadèin, da quî che stêven bèin e da i sgnuròun.

 

‘Na vôlta, i bôsch ed la muntâgna e al furèsti ed la lêrga pianûra, alōra dimòndi fés,  ēren réch ed selvagîna, mó int l’arsân, cme pó dapertót, al dirét ed câsa l’ēra riservê a i sgnurôt e a i sguròun, che  pruibîven in môd sevēr a la gînt ed masêr  ânch un sōl cò, ch’ al sré servî a rènder mēno pèişa la fâm ed chi tèimp là.

Massimo Montanari int al só interesânt léber  “L'alimentazione contadina nell'alto Medioevo" (Liguori Editore, 1979), al dîs che in un statût dal 1387 i Pico, sgnōr ed la Mirândla, a permetîven, a i cuntadèin ed la bâsa, e sōl in un quêlch peréiod ed l’ân, ed casêr al cinghiêl e al caveriōl (alōra int al nostri pianûri a gh’ n’ ēra un pô di pió ch' adès), mó, per ògni bèstia masêda, a duvîven cunsgnêr la tèsta, ‘na “tâsa” pió cme sègn ed rispèt che cme rèndita.

Al bèsti salvâdghi ēren riservêdi al mèinsi di réch ch’ an ‘s cuntintêven mia sōl dal batûdi cme 'd  sôlit mó, gnân da crèder, a rivêven adiritûra ‘d urdnêr al tâj dal j êrbi in peréiod ed l' àn, stabilî da lōr, per casêr e-dmèj la selvagîna.

In ‘na lèsta ‘d un dişnêr cunsiliê int al 1644 dal marchèiş Vincenzo Tanara,  famōş per la só pasiòun per la câsa e p’r avèir scrét al léber "L'economia del cittadino in villa”, a gh' é 'na lésta ed bèin 40 purtêdî sōl ed chêrna salvâdga, sfalsêdi, cme 'd sôlit in cl'època, da furmâj, frûta e dōls.

Favurî j òm ed cēşa (prēt, vèschev, cardinêl), che prîven casêr o fêr casêr int al sō pusiòun, mó a cundisiòun  che la selvagîna la gnésa mia cedûda "a uomini rustici".

E, a cunseguèinsa 'd tót còst, ēren dimòdi j avîş insém a la câsa che prumetîven pèini dimòndi sevēri  per quî che şgarêven.

An 's pōl mia crèder l'avtoritê ed véta o môrt che ânca i sgnurèt dal pôst a 's tulîven int al dirét ed giudichêr un puvrâs inculpê 'd bracunâg.

Int 'na "cronica" dal 17 ed fervêr 1525 a 's lēş che: "uno Domenego di Lazaro de la Roversella per avere amazato dui fasani fu impichato"; e incòra, in óna dal 1585 a vîn scrét che "Giovani de Bisi è condanato a L 25 di multa e esser frustrato per aver rubato un archibugio e a esser impichato ".

Cun di rés'c acsé a 's pōl capîr che nuêter arşân, gînta tranquéla (fîn trôp) e sibèin la fâm, an sòm mai cōrs a drē a pisâcri  o quâj int i teritôri dal Dóca, mó j òm sèimper preferî tirêr só i pió pacéfich nimêl che cun la chêrna 'd un sōl a prîven mantgnîr la faméja per tót l'invêr e ânca per un pô di pió. Un strâp a la règola sōl per la lēvra, mó sōl perché la só chêrna selvâdga an n'ēra mia tânt serchêda in séma 'l têvli nôbili da giustifichêr punisiòun acsé dûri. La selvagîna ed cōrt l'ēra bèin êter: cinghiêl, caverviōl, rés, clumbâs, pernîş, sişòun , tōrtri e incòra êtri bèsti.

Dòunca se ânch incō in séma 'l nôstri têvli a gh'é pôca selvagîna l'è per ragiòun stôrichi: da sèimper a gh'òm abitódin cun i piât pió savurî ed nimêl, 'na bèstia che, fîn a pôch tèimp fa, l'ēra cunsiderêda quêşi un ed cà.

Sèimper da i fât ed la selvagîna a 's pōl capîr in che cunsiderasiòun l'ēra tgnù al pôpol in chi tèimp ed bèin pōca democraséia, bâsta lēşer csa 'l scrivîva Baldassarre Pisanelli, un dutōr bulgnèiş dal XVI sècol int al só struvî "Trattato della natura de' cibi e del bere", (stampê a Venèsia int al 1584) ch' al vōl èser un stódi ed medzèina socêla mó al finés per cuntêr di fât che incō fân pió che réder, al dutōr al scrév: "non si scrive del fagiano altro nocumento se non che fa venire l'asma alle genti rustiche, che questi tali se n'astengano e lo lascino per le persone nobili, e delicate", opór "i beccafichi fanno venire tisichi i villani", o incòra "le pernici giovani non nuociono se non a gente rustica".

Per l'istèsa ragiòun che la cuşèina arşâna la fà a mēno ed la selvagîna l'è sucès ânca p'r al pès. La cuşèina arşâna la pōl manîr la têvla sôl cun soquânt piât dal pôst preşèint pió che êter int l'uşânsa ed la Bâsa, in dó i ligâm cun Venèsia, e dòunca cun al mêr, a 's arfân quând j Estèins an n'ēren mia stê incòra ublighê, dal Pêpa, a bandunêr, int al 1598, Ferêra e spustêr la capitêla a Mòdna.

Préma 'd j ân '50 al pès mia 'd âqua dōlsa magnê in sitê e pruvîncia l'ēra còl salê: bacalà, sarâchi, e sêrdi o sòt ôli: tòun, aciûga, ancióva o còl marinê: sturtèin.

I lavōr în cambiê quând int al 1949 în nasû i prém câr feroviâri frigoréfer, per mêrit ed la coperatîva "Interfrigo", ch' àn butê i fundamèint per la modêrna cadèina dal frèd. Sti câr frigo àn permès 'd unîr, a la şvêlta, al nôstri côsti al rèst 'd Itâlia e àn permés ed magnêr pès ed mêr, sicuramèint surgelê, pió frèsch a Milân e Rèz che là in dó l'è stê peschê.

Mó j arsân, préma ed catêr un ristorânt cun ûn o pió piât ed pès, àn duvû spetêr j ân 'ssânta.

Incō i ristorânt che gh'àn int la lésta pès ed mêr a s' în multiplichê (fōrsi ânca trôp in prèsia), despès în andê a drē al pizaréi che préma a servîven sōl dal "margheréti" dimòndi parfumêdi e côti int al fōren a lègna e incō a prepêren sèinsa dificultê rişôt a i frût ed mêr, spiedèin de scâmp e pès ed tót al râsi a la gradèla.

Incō i lochêl sèri an mânchen mia ânch int la nôstra pruvîncia e quî ch' égh piêş al pès a sân in dóv' andêr a serchêrel, opór a 's tōşen la brîga ed fêr un pô de strêda in mâchina per rivêr a catêr chî pôch "santvâri" int la côsta rumagnōla o in còla légor in dóv' al gamberòun,  l' âstice, al branşèin e tânt êter pès a vînen cuşinê cme Dio cmânda.

La pôca vèina 'd j arşân a i piât ed mêr la vîn acsé, in môd gióst, punîda.