Ebrèj arşân

 

Al véi dal ghèt

Véia ed la Vôlta

J ebrèj arşân  môrt ind i câmp

ed cuncentramèint

La comunitê italiâna ed j ebrèj, la pió antîga ed la "diaspora", l'é sèimper stêda céca mó cun 'na preşèinsa sèimper cunténva e sèinsa fermêdi, l'é ind la nôstra peníşola da pió ed 2.200 ân. Ind la Ròma dal 70 d.C. j ebrèj ēren 40 méla cîrca insém a 'n totêl 'd 800 méla persòuni. Tra la fîn dal 1200 e i préma dal 1300 in tóta la peníşola ēren círca 50 méla insém a 'n totêl 'd 11 miliòun 'd abitânt.

I prém documèint ech pêrlen ed j abrèj a Rèz în di prém dal XV sècol.

L'é al 1413 quând al Cuséli ed j Ansiân dal Comûn, sòta la sgnuréia estèinsa, l'invidêva un gróp céch 'd ebrèj a gnîr a stêr in sitê cun al prupôşit ed tgnîr bânch ("tenere banco") e cme rimèdi al "mordaci usure"  fâti da i cristiân, che, a cunfrûnt, "i giudei prestavano a buon marcato".

Sté prém gróp ed faméj ebrèj gnû a stêr a Rèz l'ēra guidê da un têl "Muso fiolo che fu da Laguzo" ch' l'à utgnû al permès ed gnîr a stêr in sitê cun "li soi compagni et Famia", e al fîrma cun al Comûn i ''Capitoli della condotta'', che garantîven pîna libertê ed religiòun, sicurèsa ed la persòuna e di bèin e a detêven ânch al règoli che spieghêven cme j ebrèj arén dê in prèst só pègn o só chêrta, oséia cun scritûri e garanséi

Da sté dâta in avânti e pôch a la vôlta a 's vèd un avmèint ed j ebrèj ind la nôstra sitê, în rivêdi dal j êtri faméj 'ch a 's în dêdi masmamèint a la produsiòun e al comêrc ed la sèida, al comêrc di tsû e granâj in pió 'd dêr in prèst di sôld a interèsi, e acsé, pôch a la vôlta, è nasû la ''Nazione Ebraica'', nòm ch' al gh'îva dèinter al dō universitê abréi ed Mòdna e Rèz e al ''figliali'' o ''castellanze'' sparpagnêdi per i cèinter pió céch ed la pianûra e ind al prémi culèini. L' Universitê arşâna l'ēra fâta da 900 persòuni int al XVII sècol, cîrca 700 int al 1856 e pôch ed pió ed 100 int al 1925.

Int al 1492 dôp la casêda fōra da la Spâgna a 's zûnta, al vèc gróp italiân, un gróp 'd ebrèj 'd urégin "sefardita" ( "Sefard" int la parlêda 'd j ebrèj a vōl dîr Spâgna).

Int al 1597 dôp l'arnûnsia ed Ferêra da pêrt ed j estèins, andêda pó al Stêt ed la Cēşa, dimòndi ebrèj ferarèiş a vân a drê al Dóca a Mòdna, ind l'istès tèimp ânch int la nôstra sitê a sucēd 'na grôsa undêda 'd emigrânt ebrèj.

Un documèint dal 1652, tgnû da cât int l'Archévi de Stêt ed Rèz, l' arpôrta la nutésia ed l'arîv in sitê 'd 'n êter sintunêr 'd emigrânt ebrèj ech fêven pêrt ed la Nasiòun portoghèişa'd Amburgo (mó dôp pôch ân, a Rèz an 's câta pió nisûn sègn ed gînta de sté comunitê), pó pió avânti a 's zûnten ed j "ashkenaziti" ("ashkenazi" int la parlêda 'd j ebrèj a vōl dîr tedèsch). A 's fân acsé divêrsi comunitê ânch int i cèinter pió céch ed la pianûra cme a Guastâla, a Rubēra, a Scandiân e Curèz, mèinter an i 'n vîn mìa fât int i paèiş ed l'Apenèin arşân.

Int al 1669 Laura Martinozzi, câp pruvişôri dal Duchêt ed Mòdna e Rèz, cun pió 'd un sècol ed ritêrd rispèt al spuşisiòun dal Pêpa, la dà l'ōrdin ed fêr al ghèt ed Rèz.

J ebrèj a se spôsten lòngh al trèi strêdi a piòmb e int 'na paralēla ed la Via Emélia, còli che adès în: véia Munşermòun ciamêda alōra "cuntrêda prém ghèt; véia ed l' Âquila al nòm al deşvîn da l' aquila estèinsa mésa, alōra, insém al purtòun 'd ingrès in memôria ed la costitusiòun dal ghèt, ciamêda "cuntrêda secònd ghèt" o "scōla grânda", in dóve a gh'ēra e a gh'é incòra la vécia "Sinagoga Maggiore"; véia ed la Vôlta ciamêda acsé per vìa ed la vôlta ch' la dà insém a la Via Emélia ciamêda "cuntrêda têrs ghèt" in dóv' a gh'ēra óna dal sèt pôrti dal quartēr; véia Cagiâti ciamêda "cuntrêda ûltem ghèt" e véia Sân Rôch ciamêda "cuntrêda ed l'ôrt" o "cuntrêda dal simitèri".

Tra la fîn dal 1669 e i prém dal 1671 al j operasiòun de spustêr tót j ebrèj int al ghèt în finîdi. Cun ôbligh de stêr int al, ghèt al faméj 'd j ebrèj ed la sitê în custrèti a véver insèm in un spâsi stréch e melsân, sarê dèinter a " 'na sitê ind la sitê".

Al ghèt l'ēra sarê da purtòun che guardiân mìa ebrèj, mó mantgnû a spèişi da la comunitê ed j ebrèj, tóti al sîri a l' inscurîres a gh'îve al cûmpit ed sarêr. In sté pôch e-spâsi în stêdi riunîdi 162 faméj per un totêl ed 885 persòuni.

Al gèner ed cà preşèinti int la ghèt l'é còla 'd un quartēr mést, a gh'é dal cà popolêri cme còli ed véia Cagiâti e i palasôt "burghèiş" cme quî che dân insém a la Via Emélia. Dèinter al ghèt a vîn més insèm un vèira e prôpria paèiş ânca se céch: a gh'ēren trèi sinagôghi, óna ed funsiòun spagnôla, ind la préma cà a mansèina tra vèia ed l' Âquila e la Via Emélia, óna ed funsiòun tedèsca in véia Cecâti e la Sinagōga Magiōr, incòra in pē, ed véia ed l' Âquila, tirêda só int al 1672 e dimòndi arfâta da l'architèt Pietro Marchelli e inavgurêda al 15 de znêr dal 1858; ed frûnt a la Sinagôga a gh'ēra al fōren per la preparasiòun dal pân sèinsa alvadōr e un ricôver o uspdêl per i malê o per i furastêēr o viandânt; a gh'ēra un pôst per catêres: l'ustaréia in véia ed la Vôlta, mèinter int al stâbil 'd angól tra véia Munşermòun e véia Sân Rôch (lê matèina) a gh'ēren al pcaréi dóve a gnîva maslê al bèsti secòun l'ûş ebràich. Al simitèri (o ôrt) l'ēra ind al pôst dóve adès a gh' é al curtîl ed l'Archévi de Stêt e al salòun ed la Galeréia Parmeggiani. I purtòun dal ghèt a vînen tirê zò int l' avtûn dal 1786 e, fōrsi, sté ât ed liberasiòun l'é al pûnt ed partèinsa dal câl dal nòmer ed j abréi ed la comunitê arşâna.

Sibèin, al bróti cundisiòun ed véta, la comunitê ed j abréi ed Rèz, in tót al tèimp dal XVIII sècol, a 's mantîn, cme nómer, a un bòun livèl: da 'na cûnta dal 1790 a rişûlta che j ebrèj arşân ēren 798, pôch ed mēno di 885 cuntê int al 1672.

Invēci int al cōrs ed l' Otsèint la situasiòun la câmbia cun decişiòun e la percentuêla ed j ebrèj la dvèint di mân in mân pió bâsa rispèt a la cresmònia ed j abitânt ed la sitê. Int al mèinter, cun l' arîv ed Napoleòun in Itâlia e la fundasiòun ed la Repóblica Cispadâna, a vînen butêdi zò, cme sègn, i purtòun dal ghèt, mèinter l'âquila estèins l'ēra bèla stêda tôta vìa un pô ed tèimp préma per scanşlêr i sègn dal vèc gvêren.

Pasê i vìnt'ân dal gvêren ed Napoleòun cun la Restaurasiòun, al nōv dóca Francesco IV al dà l'ōrdin ed turnêr a mèter só al ghèt mó sèinsa i purtòun. Al ghèt al vîn pó tôt vìa dal tót int al 1859 cun l'uniòun di Stêt estèins al Règn ed Sardègna. Al tèimp dal Risorgimèint dimòndi ebrèj arşân àn tôt pêrta al rivulusiòun e al guèri per l'unitê, a 's în sintû per la préma vôlta, ind la stôria, sitadèin in mèz a i sitadèin; un grôs eşèimpi l'é al chêş 'd Ulderico Levi (1842-1922): elèt deputê (1884), numinê senadōr (dal 1898), presidèint da Cunséli ed la Pruvîncia (dal 1889 al 1901),  int al 1921 l'à regalê al Comûn l'acvedòt fât fêr a só spèişi int al 1881, al vîn premiê cun al tétol ed "Nobiluomo".

Int al 1922 al partî fasésta al và al gvêren.

Int al 1929 l'Itâlia la fîrma cun al Stêt dal Vaticân la lèg dal Cuncordê: al catolicèişem al dvèinta religiòun de Stêt.

A cavâl tra l'istê e l'avtûn dal 1938 (11 ed setèmber) al fâsio al fà al lèg cûntra j ebrèj, ech tînen fōra j ebrèj da l'eşercési dal profesiòun, da la scōla e al j universitê, a stréchen i dirèt ed proprietê.

L' amzûra la pécia al cōr ed la comunitê arşâna, cme a tóti al comunitê ed j ebrèj 'd l' Itâlia, dimòndi în custrèt a scaper a l' èster o a sluntanêrtes da la véta civîla. Dôp a vînen ân e ân ed propagândi pèişi cûntra a j ebrèj ech rîven al mâsim ed la preputèinsa int al 1943,  soquânt dé dôp l'istitusiòun ed la Repóblica socêla ed Salò (al 20 setèmber) , cun l' arèst e la deportasiòn ind i câmp de sterméni ed j ûltem ebrèj incòra in sitê, 10 ed lōr a murirân int i "lager".

Al 27 ed fervêr dal 1987 a vîn firmê la lèg ed l' Intèişâ (art. 8 ed la Costitusiòun) tra al Stêt italiân e l' Uniòun dal Cumunitê ed j Ebrèj Italiân. Stà lèg la garantés la libertê e paritê a j ebrèj e al sō urganişasiòun rispèt a j chi êter sitadèin, a l' arcgnòs, int la manēra pió lêrga, al dirét 'd eşercitêr la religiòun ebrâica e la difènd al Comunitê da ògni ât ed fanatîşem.

Tr' al testimuniânsi ed la preşèinsa ed j ebrèj a Rèz a gh' é 'd arcurdêr al lōr simitèri atâch còl monumentêl ed Rèz, tót dû spustê fōra dal mûri dôp i decrêt ed Napoleòun. Andrea Balletti (1850 – 1938) al cûnta che al prém môrt suplî, int l' alōra simitèri nōv, l'é stê, int al 1818, un ragâs ciamê Beniamino Foà, més sòt tèra cun l'uşânsa ed suplîr sēgh ânch un gâl, in manēra, cm' a dîş la só religiòun, ch' al pôsa sveliêrel int al dé dal Giudési per córer a ciapêr ûn di pôst pió bòun ind la vâl ed "Giosafat".