Al Dôm

 

A i prém dal '500, per al vrèir dal vèschev Bonfrancesco Arlotti, a vînen fâti al nōvi âbsidi; a vîn acsé cambiê la piânta ed la cēşa ch ' la ciâpa la fōrma dal dé d' incô.

In cl' època  lé la cēşa l' êra un insèm ed pcòun fât in manēra divêrsa e ch' a 's cumbinêven mìa ûn cun cl'êter: impalcadûri rumânichi, cun al vôlti fâti ind al '400 ch' a 's adatêven mìa a la nōva piânta ed la cēşa. La  préma pêrt a èser mudifichêda l' é stêda la facêda, ind al 1544, a 'd ôvra ed Prospero Sogari ciamê al Clemente, mìa finîda. Opri sō în al stâtvi insém al purtêl centrêl, cun al figûri 'd Adamo e 'd Eva, mèinter dal pêrt, tr' al fâsi de mêlmer che quâcen la pêrta bâsa ed la facêda, dèinter al néci a gh'ín i Sânt Crisanto e Daria e i Sânt Venerio e Gioconda, fât dal Clemente e da la só butèiga tr' al 1572 e al 1580.

Ind al 1599 a cumîncen i lavōr pr' al mudéfichi al d'ed dèinter só prugèt dal senèiş Cosimo Pugliani. In sti ân a vînen ânca sistemêdi al capèli, che  a partîr dal quatersèint a s'êren tirêdi só, per al vrèir di privê, a i fiânch ed la cēşa.

Int al 1623 a vîn tirê só la cópla per ôvra dal prêt arşân Paolo Messori.

Int al 1745 a vîn finî l'intêren cun la costrusiòun ed la Sagrestéia e dal Santuâri a ôvra ed G.B. Cattani ciamê Cavallari.

Int al 1788 l' architèt Giuseppe Barlaam Vernani a fà al vôlti a bòta dal navêdi

Insém a la facêda 'na tòra cun ôt lê ind la facêda davânti a gh' é la stâtva ed la Madòna cun al Bambèin e dal pêrt al stâtvi ed Giroldo Fiordibelli e Antonia Boiardi i benefatōr ch' àn dunê al stâtvi, caplavōr fât da l'arşân Bartolomeo Spani (urèveş, scultōr e architèt scampê tr ' al '400 e la préma metê dal '500).

Al d'ed dèinter dal Dôm al capèli rivistîdi ed mêlmer ed valōr e sculpîdi ed fîn.

Impurtânt al sepûlcher ' d Orazio Malaguzzi (a dréta ed l'ingrès) fât dal Clemente. Ind la têrsa capèla a dréta al straordinâri monumèint mrtuâri ed Valerio Malaguzzi (dal 1510) ôpra ed Bartolomeo Spani. Ind la capèla ed fònd (a dréta) a fiânch dal cōro a gh'é l' impunèint sepûlcher Rangoni (sèimper dal Clemente). La pêrta pió antîga l'é còla cun l' altêr ch' la gh' à dèinter l'êrca cun i cōrp di Sânt Mârtir Crisanto e Daria.

Al soterâni l' é fâta da trèi capèli cun: al cèinter còla dal sepûlcher di mârtir Crisanto e Daria, a dréta còla dedicheda a i môrt in guèra, dubêda int al 1923 da Anselmo Govi, sòta sta capèla 'na scalèta la pôrta al tòmbi di Vèschev, ind la pêrta a mansèina, in un basrilēv a 's vèden du Rè Mâgi (XIII sècol), sté lâstra l'é stêda druvêda cme prêda tumbêla dal Vèschev Enrico Casalorci (1312) dóve l'é figurê ind al dedrê ed la prêda.

Divêrs ín j artésta ch ' àn lavurê pr ' al j ôvri dal Dôm. Tra i pió grând Annibale Carracci, Guercino, Bartolomeo Spani, Prospero Sogari ciamê al Clemente, Gian Lorenzo Bernini, Palma al Zôven, Giuseppe Cesari ciamê ''Cavalier d’Arpino'', Domenico Cresti ciamê ''Passignano'', Cristoforo Roncalli ''Pomarancio'' G.B. Cattani ciamê ''Cavallari'', Giuseppe Barlaam Vergnani, don Paolo Messori, Orazio Talami e in pió di bòun artésta ed la scōla miliâna e bulgnèişa.

Pêrta de sté ôpri l'é andêda pêrsa ânca a câşva di sequèster da pêrt ed j Estèins e dal Gvêren Napoleônich.

 

L'ûltem restâver

 

Ed fât i lavōr ed l'ûltem restâver dal Dôm în cumincê int al 2002 cun al rinfursêr la cópla ruvinêda da i teremôt dal 1996 e dal 2000.
I lavōr intêren în cumincê int al 2004.

La necesitê de sté grôs restâver, ch' l' à interesê l' intêr stâbil, l'é duvûda al fât che pôch a la vôlta al sré andê in ruvîna per deperimèint, per l' ôvra ed ruvîna d' impiânt ed riscaldamèint a gaşôli, i dân cavşê da j ûltem teremôt (1966 e 2000) e ânca dal fât ch' l' êra da la fîn ed l' Otsèin ch' an gh'êra mìa stê fât nisûn restâver.

Ind al prugèt ed restâver, ed l' architèt Mauro Severi, în stê fât i segvèint lavōr: stódi dal j antichitê, rinfursê l' impalcadûra,  în stê arfât ed nōv  j impiânt ed l'iluminasiòun ed sicurèsa e quî specêl, e còl ed riscaldamèint; al restâver ed tót i pavimèint, ed la tapsaréia di mûr, i quêder d' altêr, j adôb, al tèili, i stóch e dal bundânt patrimòni de scultûri e monumèint mortuâri dal Sincsèint. În stêdi restarvêdi, in mèz al j êtri, ôpri ed  Bartolomeo Spani e Prospero Sogari figûri de spéch ed la scultûra emiliâna dal Sincsèint e pitûr ed famōş mèister cme al Guercino, Federico Zuccari, Palma al Zôven, Carlo Bononi, in pió a Passignano e al Pomarancio, e dō grôsi tèili 'd un pitōr arşân ed grôsi qualitê cme Orazio Talami.

În gnû a la lûş ânca pitûri a frésc ed elemèint architetônich in côt dal XVI sècol; în stêdi catêdi dō fnèstri d' època rumânica, òna ed còli l'é stê lasêd in vésta, ind la pêrt a sîra ed la navêda ed travêrs.

Ind al mèinter è stê cumince, ind al setèmber 2007, i lavōr ed restâver dal soterâni, ch' la se şlêrga sòta a la navêda ed travêrs e al capèli dal presbitêri. Al restâver l'é un lavōr cumpâgn a còl fât al d'ed dèinter ed la cēşa, cun i schêv archeolôgich, restâver 'd j adôb murâri e j elemèint in lâpida, al smuntâg e restâver dal cōro in lègn dal Sincsèint, j adôb, i seramèint e i pavimèint in pió ed l' arnōv ed tót j impiânt.

Al 15 novèmber 2008 la cēsa d'e sōver l'é stêda avêrta ed nōv dôp sê ân ed restâver e 'na spèişa, cun al restâver dal soterâni, ed pió ed 10 miliòun 'd euro.

 

La facêda *

* Foto ed G.M.Codazzi

Al Dôm

 

L'é ind la piâsa principêla ed la sitê: Piâsa Grânda ( o Piâsa Prampulèin).

Dedichê a Sânta Maréia Asûnta al Dôm ed Rèz l'é un fabrichêt a impiânt rumânich, l' é dal X sècol e l'à subî dimòndi cambiamèint ind al cōrs di sècol, dimòndi réch ed dzôr artéstich. L'é la cēşâ Mêdra ed tóta la Diocéşa ed Rèz-Guastâla. I documèint stôrich a pêrlen ed la cēşa sōl ind j ûltem sècol di prém mél ân. Però la duvîva èsregh préma dal 451 se in cl' ân lé al veschev ed Rèz Favezio l'intervîn in 'na riuniòun ed gînta ed cēşa fâta a Milân. An n'é mìa fâcil capîr i divêrs peréiod ed costrusiòun ed la cēşa ind i sècol ed l' Êlt Medioēv ânca se schêv fât da pôch àn permés ed savèir che ind al 'stès pôst a gh'êra 'na cēşa fin dal VI – VII sècol cîrca. De sté cēşa, ch 'la rivêva fîn vêrs la Piâsa Grânda, a s' è catê l' âbsida a l'altèsa ed la préma campêda ed la navêda centrêla. Ind al 900 l' imperadōr Ludovico III, a sègvit dal scuriasêdi 'd j ungherèiş, in dóve l'é stê masê ânca al vèschev Azzo,  al dà al permès al vèschev Pietro ed rinfursêr la sitê cun dèinter al dôm e i palâs dal vèschev cun 'na grôsa cînta murâria: a nâs acsé al castèl dal vèschev, a mezdé ed la Via Emélia ardôs ed còl che in època rumâna l'êra stê al ''castrum''.  In sté period prubabilmèin a vîn tirê só al Dôm ind l' istèsa puşisiòun dal dé d'inco, cun al vêş in prâtica mìa divêrs dal còl 'd adèsa. Ind al XX sècol a 's fân 'na sèrie 'd intervèin 'd arnuvamèint,  in stì lavōr a 's arpôrten a la lûş soquânti ôvri ed bòuna fatûra artéstica cme l' impunèinta pitûra a frèsch cun Crést, anzêl e sânt ch' l' imblîva la facêda medievêla fîn a quând, tr' al 1959 e al 1960, per ragiòun ed durêda l' é stêda stachêda (adèsa l'é int al Musèo Dioceşân), al pavimèint in muşâich ( in dóve a 's vèden dal figûri geomètrichi e bèsti, tra còsti al cêrev a la funtâna) incô l' é a i Cévich Musèi, al pûlpit, al clòuni e i capitê che al restâver apèina finî l' à més in lûş a l'intêren di pilâster dal navêdi fât a la fîn dal 1500 (dû a pôrten la dâta dal 1491).