Chiviōl

 

La cēşa (1)

Véla Levi

Chiviōl al se şvilópa ind la zôna tra mezdé e sîra ed la sitê masmamèint lòngh al véi Carlo e Nello Rosselli e Bartolo da Sassoferrato, 'na vôlta cgnusûdi cme la "strêda dal Mejlòngh".

Int l'antichitê sté pôst l'ēra sgnê cun al nòm ed  "Cuviliolus", "Cuvilio" (cm' a rişûlta da un ât ed dunasiòun, a benefési dal cuvèint ed Sân Prôsper ed Rèz, dal 1046) sté nòm al gniré da la vōş latèina "Cubilis", oséia "cóbi " un pôst in dó gh'ēren dal j impalcadûri agrécoli, p'r al ricôver 'd bèsti o brânch 'd bèsti (stâli, srâj, bâregh).

In sté zôna int al 1055 a gh'îva dal proprietê al cunvèint ed Sân Prosper e dal 1058 ânch i Canônich ed Rèz, cunfermê pó in privilèg dal 1040 e dal 1178. Ind l'èstem dal 1315 al cuntêva 18 faméj de mzêder e 8 ed padròun e a Chivôl a gnîva dê la qualéfica ed "dipendèint" dal quartēr Sân Lurèins ed Rèz. Int al 1447 l'é cmûn indipendèint, al pâsa pó sòta Rivêlta a dal 1815 sòta a Rèz. Ind l' èstem dal 1458 al cuntêva 25 "fōgh" e a la fîn dal Setsèint a gh'ēren 575 abitânt, al dé 'd incō a gh' n' é 2.386 cîrca.

Chivōl l'é arcurdêda ânca per 'na viulèinta batâlia cumbatûda, int al 1023, dal marchèiş Bonifacio e só fradèl Corrado ed Canòsa, cûntra soquânt sgnōr lumbêrd fōrsi stighê da l'imperadōr.

Al teritôri ed la Véla, ch' al rîva fîn al prémi culèini dal Ghiêrd, 'na vôlta l'ēra quacê da mâci ed bôsch sfalsê da s'ciaridi mia tânt grôsi . La Véla , che fîn a pôch tèimp fa la gh'îva pôchi cà, l'é in óna dal zôni de şlargamèint ed la sitê che, in pôch tèimp, la s'é ingrandîda sèimper di pió.

Chiviōl l'é sèimper stê un sît ch' al piaşîva al faméj nôbili e benestânt dal cèinter sitadèin, che catêven sta zôna ideêla per tirêr só al véli ed campâgna, al piaşîva perché l'ēra int al 'stès tèimp luntân da chiêter mó ânch aşvèin a la sitê, tra sté véli ed campâgna a gh'é d' arcurdêr véla Gastinelli a metê strêda tra Chiviōl e la Runsèina.  La costrusiòun, probabilmèint dal Setsèint, l'é stêda arnuvêda int l' '800; bèle 'd al faméja Liberati-Tagliaferri la vîn pó cumprêda da i Gastinelli, la véla l'é circundêda da un bèl pêrch e, tachê a la cà, a gh'ēra un uratôri dedichê a la Sâcra Faméja che, purtôp, l'é stê butê zò. Famōşa l'é Véla Elisa  pió cgnusûda cme Véla Levi, che fîn dal XVIII sècol l'ēra ed la faméja dal pitōr Paolo Emilio Besenzi (1608-1656), ch' al gh'é nasû. L' impiânt uriginâri dal Sesèint l'é stê şlarghê a cambiê soquânti vôlti. Tr ' al 1790 e al 1810 è stê fât di lavōr ed restâver cun un prugèt, ed l'architèt Domenico Marchelli (1764-1832), ispirê a i stîl ed la secònda metê dal Setsèin, égh vîn zuntê un piân e al tìmpen ed la facêda, sèimper int l'istèsa ucaşiòun è stê sistemê ânch al giardèin. Dèinter a gh'ēra ânca 'na capèla privêda dedichêda a Sânta Marèia. Vêrs al 1830 as fà 'n êter intervèint, per mêrit ed l'inzgnēr e architèt mudnèiş Luigi Poletti (1792-1869), per tirêr só la cópla quacêda ed râm e şlunghêr la facêda cun al tìmpen in êlta. Int al 1865 la véla la pAsa a i Gazzoli e int al 1874 a i Levi. A i prém dal '900 Arrigo Levi l'à fât arnuvêr al stâbil, època ch' a vînen arfât ânch j adôb intêren in stîl "liberty". Int al 1956 la vîn cumprêda da i Pelosi e, in fîn, int al 1970 da l'Universitê ed Bològna che, dôp un restâver generêl, al l'à destinêda a sucursêla universitâria. Al dé 'd incō a gh'é al "Dipartimento Protezione e Valorizzazione Agroalimentare (Diproval)" sèimper sòt a l'Universitê ed Bològna.

Chiviōl l'é ânch al sît dal nōv simitèri sitedèin.

 

La cēşa

Fîn dal 1111 as gh'à nutési ed la capèla, cunsacrêda pó int al 1168 a Sânt Gervasio e Protasio, dipendèint dal cunvèint ed Sân Prôsper ed Rèz, arméşa dipendèinta de sté cunvèint fîn al 1520. Int al XVI sècol la figûra in bróti cundisiòun. Int al 1575 a vîn urdnê la justadûra dal tèg e fât un sufét nōv, mó la minâcia incòra 'd andêr in ruvîna int al 1578. Int al 1652 l'ēra a 'na navêda sōl e cun al sufét in lègn, la pôrta a sîra e sînch e-fnèstri. Al vèschev Marliâni int la só vîşita dal 1663 al câta la cēşa cun un côro a mèz sērc, la tòra a mezanôt, a fiânch dal presbitèri e la Canōnica da l'istèsa pêrt. Mó sèimper in bróti cundisiòun. Int al 1723 cun un prugèt ed l'architèt Prospero Mattioli ed Rèz, a vînen més zò i fundamèint ed la Cēşa nōva. Int al 1780 a vîn fât la facêda sòta la diresiòun dal câp mèister Sebastiano Zanni e vîn alvê la tòra a spèişi ed la pêrt róstica ed la Canônica arfâta un pô pió luntân. La Cēşa la preşèinta 'na faceda divîşa in dû da 'na fâsa mêrca piân, cun dal clòuni mèzi murêdi e finîda in êlta da un frûnt a teriângol. L'é girêda, cm' a vōlen al règoli ed la Cēşa, a sîra, dèinter as pōl vèder  'na stâtva ed mêlmer ed Sânta Bêlbra, as pèinsa fâta da Prospero Sogari (1516-1584) ciamê "il Clemente", e un quêder dal Vandi cun la dâta dal 1742.

 

La batâlia dal 1023

In cól peréiod al cunténov cresèr ed l'avtoritê ed la faméja di Canòsa al dêva fastédi a i céch fevdatâri lumbêrd, tânt che, int al 1023, a decéden 'd arvultêres cûntra i marchèiş arşân. Més insèm a la bèl' e mèj  'n eşercit,  asê grôs, i sódit nôbil lumbêrd ed Bonifacio traversê al Po a pûnten subét vêrs al Castèl ed Canòsa. Però an gh' la chêven mia a fêr l' impruvişêda al pêder ed Matélda. La faméja ed Canòsa, difâti, int j ân l'îva tirê só in tót al só teritôri dimòndi rôchi e turâs da guàita, cun la mîra ed vèder da luntân l'arîv ed 'n eşêrcit nemîgh. Bonifâcio al gh' à ' vû, cun còst, tót al tèimp per preparêres a la batâlia drē a rivêr. Al pôst dal scûnter în stê i câmp ed Chiviōl che Donizone, int al só povēma, al spiēga èser "presso la città di Reggio". L'eşêrcit ed Canòsa pió chéch ed nómer rispèt a i lumbêrd, l'ēra fât da unitê ed fânt, cmandê da Bonifacio, e da sincsèint cavalēr, a j ōrdin ed só fradèl Corrado, tgnû lughê in un bôsch lé atâch. Int i prém mumèint ed la batâlia a s' é vést, pió ed 'na vôlta, al dō fanteréi fêres sòta a brót grógn in scûnter sangunèint, int al cōrs de sté scûnter Bonifâcio al fa vèder tót al só valōr 'd cmandânt. A un sêrt pûnt ed la batâlia i fevdatâri lumbêrd, grâsia al fât ch'ēren in di pió, ôblighen i suldê ed Canòsa a ritirêres. L'é in cól mumèint che Corrado al sêlta fōra dal bôsch cun i só cavalēr. Al milési lumbêrdi, ciapêdi ed  surprèişa quând a cherdîven 'd avèir bèle vînt, a vînen mési in ròta e stremnêdi int tóta la campâgna, mia préma però 'd avèir frî Corrado, ch' al mōr pôch dé dôp a Rez.

La vitôria ed Chiviōl l'à permés a Bonifacio 'd avmentêr l'avtoritê ed Canòsa. Pôch ân dôp, difâti, l' Imperadōr l'é stê custrèt a dêregh ânch al gvêren ed la Tuscâna.

Al frê benedetèin Donizone, abeê dal cunvèint ed Sânt' Apollinare ed Canòsa, int al só léber "Acta Comitissae Mathildis"  (Ât ed la Cuntèsa Matélda) scrét tr' al 1111 e al 1116 insém a la véta e a i fât pió famōş ed la Grancutèsa Matélda, al cunta acsé cla batâlia:

 

«…

Poiché questi duchi, agli occhi di tutti i loro nemici,

erano forti ed eccelsi al par di giganti,

una gran multitudine d'uomini e di schiere nemiche

s' adunarono allora in Coviolo da ogni parte del regno,

per sfidarli a battaglia, tentando di ucciderli.

Ma li vinsero i nostri , combattendo durissimamente.

Bonifacio tien testa ai nemici sulla fila davanti:

un soldato nemico con urla bestiali l'assale,

il nobile duca gli mozza la testa e tutti

son presi da una grande paura di morte

e di quella valida spada con cui Bonifacio tanta strage faceva.

Spossato ormai dalla immane fatica, non vinto però,

egli volse il cavallo, e lasciò la battaglia. Gioivan di questo

le schiere nemiche. Fremente al pari d'un cervo,

incontro Corrado gli andò, più forte di tutti.

Era uscito dai boschi con cinquecento soldati all`incirca.

"Perché, o fratello, lasci il campo con tanta prudenza?

Riprendi, orsù, Bonifacio, le tue forze e ritorna con me:

non si deve cedere il campo a questi nemici. Torniamo!".

Riprese vigore da quelle parole allor Bonifacio

e a bandiere spiegate tornò col fratello appena arrivato.

Si rinnovan gli scontri, al nemico essi infliggono perdite

uccidendo, abbattendo e riempiendo il campo di sangue:

diventano rossi di sangue perfino gli zoccoli dei loro cavalli.

Quelli che essi travolgon, fuggon voltando le spalle.

Immane allor fu la strage di bestie e di uomini:

a tutti i nemici sembrò che la lancia di Bonifacio

mille braccia e ancor più fosse lunga, audace confera.

e la spada del duca Corrado cento cubiti larga.

I nemici cacciati lontano, a fatica un rifugio avevan trovato,

e impauriti volgevano spesso lo sguardo all'indietro.

Il duce Corrado, e il valoroso vendicator Bonifacio

nelle guaine riposer le spade, rosse di sangue.

Ma mentre Corrado ripone la sua — piangendo vel dico -

s’accorge che stilla di sangue la bianca corazza:

vedendo che era ferito, lo conforta il fratello e maestro.

Le truppe raccolser le armi e ciò che restava nel campo;

la vicina città di Reggio a Corrado forni cure mediche.

Quivi il nobil soldato, sentendosi quasi guarito,

s`alzò, e non si trattenne nel gioco, né a tavola,

per cui la ferita di nuovo s’aprì gravemente,

e quel giovane bello lasciò la dimora del corpo in quella città.

…»

Bonifacio ed Canòsa

La préma pâgina ed j

 "Ât ed la Cuntèsa Matélda" ed Donizone

(1) (foto  de Stella Ferrari)