I Chiôster ed Sân Domènico

 

Al Chiôster grând

Al Chiôster céch

Al gróp monumentêl di Chiôster ed Sân Domènico, ciamê ânca ''i Stalòun'', l' é òna dal zôni dal cèinter stôrich sitadèin pió intetresânti dal pûnt ed vésta stôrich e architetônich, mó, ind l'istès tèimp, l' armâgn scgnusû a la pió grôsa pêrt d' j arşân sibèin i Stalòun a quâcen, cun la cēşa ed Sân Domènico, 13.400 mêter quêder dal teritôri dal comûn ed Rèz.

Al j urégin dal cunvèint a 's cgnòsen asê bèin grâsia al nutési, scréti ind al Duşèint, da Alberto Milioni, nudêr arşân, ch' l' é stê al mònd soquânt ân dôp e ch' l' à prû cgnòser i fât da la vōş di prutagonésta.

 

Stôria

Ind l'època rumâna, ind la zôna dóve incô a gh' în i Chiôster ed Sân Domènico, a gh'êren soquânti véli ed la nobiltê rumâna.

Ind al 1233 a vîn més zò la préma prêda ed la Cēşa dal Gesó (Sân Domènico), prém fra i cunvèint domenicân ed l' Emélia Rumagna. L'êra al 25 ed lój ed ch' l' ân quând i sitadèin arşân, cucê dal prêdichi dal frê Jacmèin da Rèz, ân cumincê a tirêr só 'na cēşa e un cunvèint per i frê domenicân, al nōv ôrdin religiōş ch' l' êra stê fundê, ind al 1206, da Domenico di Guzman (1170 – 1221) e ch' l' îva utgnû al cunsèins dal Pêpa sōl ind al 1216.

Àn dê 'na mân e in córsi per la costrusiòun ed la préma cēşa tóti al categoréi socêli, chî purtêva i quadrê, chî la sâbia, chî la calsèina, cun un intuşiâşem generêl ch' l' à permés ed finîr i lavōr in sōl trî ân.

A s' é prû tirêr só la Cēşa dal Gesó ind al quartêr ed Sân Pêder perché a l' inési dal sècol l'é stê fât al şlargamèint dal gîr dal mûri ed la sitê, ch' l' îva tgnû dintôren al cà 'na lêrga fâsa ed tèra, lavurêda a ôrt e végni, ch' l' êra destinêda, pió avânti, al nōv şlargamèint ed la sitê.

Al prém impurtânt şlêregh ed la cēşa e dal cunvèint, ed còst è dê al mêrit a Antonio Casotti (1423 – 1494), al vîn fât ind al XV sècol, in soquânt ōrden dal cunséli sitadèi ed j Ansiân, cun la dâta 1420 e 1461, în nutê di lavôr de şlargamèint cun al finansiamèint ed fònd pr' al restâver ed la cēşa e la costrusiòun ed la bibliotêca, dóve àn dê 'n' ajót ânca dunasiòun fâti da soquânt sitadèin privê.

Ind al 1509 al spustamèint dal Tribunêl ed la Sânta Inquişisiòun, in soquânt lochêl dal cunvèint che dân insém a Piâsa Sân Domènico, l' à cumbinê cun l' inési ed 'na sèria lavōr ed cambiamèint, (tra còsti 'na pêrta dal cunvèint la vîn adatêda cme perşòun) e de şlargamèint ( costrusiòun dal chiôster grând) che i documèint an permèten mìa ed precişêr ed mèj e che a la fîn dal sècol êren mìa dal tót finî.

Al Tribunêl ed la Sânta Inquişisiòun ed la Diôceşa ed Rèz al gnîva druvê ânca per la Diôceşa ed Pèrma.

Ind al 1565 i frê Domenicân a dân 'na pêrta ed la zôna vêrs véia Samarôt a la Comunitê per tirêr só dal cà per i suldê.

Ind al 1614 a 's tîra só un pō di pió la Cēşa cun la zûnta 'd un adôb a la pûnta ed la facêda.

Al Sesèint an n' à mìa lasê dal j êtri nutési interesânti insém al gróp dal cunvèint ed Sân Domènico, a 's tōrnen a catêr sōl inda Setsèint. Cun l' ingrès a Rèz, al 27 ed lój dal 1702, ed l'armêda frânco-spagnôla, la cēşa e al cuvèint a vînen ocupê e cambiê in uşpdêl militêr dóve a 's mócen fîn a otsèint malê.

Cun l' ucupasiòun dal 1702 a vîn fât di dân a la cēşa e al cunvèint, còst l'é al mutîv per fêr un restâver generêl progetê da l' architèt Giuseppe Maria Ferraroni. In cl' ucaşiòun la cēşa la vîn completamèint cambiêda cun la costrusiòun ed 'na quaciadûra a vôlti e 'd un côro fònd, la zûnta ed dō grôsi capèli òna ed frûnt a cl'êtra, per fêr tót còst a s' é duvû  butêr zò la pêrta a mezdé dal prém chiôster dal cunvèint, ciamê ''chiôster di môrt'' perché fîn dal Duşèint l'êra druvêr cme pôst dal simitèri.

Ind al 1760 'na relasiòun, ch' la dà impurtânsa a la necesitê ed cambiêr 'na pêrta di lochêl per mèter a quêrt 18 cavâj, la scrév, préma dal tèimp, còl ch'al sré dvintê al cunvèint di domenicân: un depôşit ed cavâj.

Ind al 1796 a vîn deşmés, per sèimper,  al cunvèint di Domenicân ed Rèz e a 's tōş la decişiòun ed druvêr i stâbil dal vèc cunvèint cme ripêr pr' al trópi.

Per tót al tèimp ed Napoleòun al cunvèint ed Sân Domènico l'é stê druvê cme caşêrma e l'armâgn acsé ânca dôp dal 1814 quând a tōrna al gvêren j Estèins.

Al gvêren ed Francesco IV d' Este al dà l' incâregh a l' architèt dal comûn Domenico Marchelli ed fêr 'na préma ispesiòun dal vèc cunvèint, dôp ed còst l'architèt al preşèinta trî progèt per la sistemasiòun di lochêl per adatêri ed mèj al nōv ûş

Dal 1816 al 1817 es fân divêrs lavōr 'd adatamèint per j apartamèint ed j uficêl estèins.

Al 19 setèmber 1860 al Cmând generêl di Depôşit cavâj stalòun ed Turèin al fà la richièsta al Comûn ed Rèz ed druvêr i stâbil ed Sân Domènico per fêr 'n impiânt per mèter a quêrt dal bèsti. I piân ed còl ch' al sré dvintê al ''Regio Deposito Stalloni'' în stê progetê, cun un grôs intervèint d' edilésia, da j inzgnêr Bergonzi e Tegani.

Ind al 1867 a 's tîren só i lochêl ciamê ''Castelvecchio'' per mèter a quêrt êter 10 cavâj che cun quisché a dvèinten in tót 63 stalòun.

I lavōr 'd adatamèint a cunténven ind al 1872 cun dû nōv progèt per zuntêr da la pêrta a sîra (vêrs véia Zaccagni) ed l' êla ciamêda ''Castelnuovo'' per mèter a quêrt 30 stalòun in pió.

Ind al 1903 un pât tr' al Comûn e la Cória per sarêr al sînch e fnèstri ind al mûr dal cunfîn a mezdé al permèt ed tirêr só al purdghêl per la mûnta (Sêla dal carôsi).

Ind al 1916 só progèt ed l'inzgnêr Poli dal Comûn a 's finés al lavōr de şlargamèint ed j impiânt dal Depôşit cun la costrusiòun di fabrichêt ind la zôna ed l'Ôrt ed Sân Pêder.

Ind al 1929 a 's tîra só, datōrna al Depôşit, 'na mûra e 'na cancelêda ch' a gh' în incòra.

Ind al 1935 a vîn cumprê da 'na privêda, la sgnōra Ferrari, la zôna per la costrusiòun ed la pêrta ciamêda ''Mascalcia''.

Ind al bumbardamèint ed l' 8 de znêr dal 1944 a vînen butê zò j impiânt da la pêrt a matèina ed véia Câmp Samarôt.

Ind al 1946 a s' arfân i fabrichêt butê zò dal bumbardamèint.

Ind al 1954 al Depôşit stalòun al dvèinta l' ''Istituto incremento ippico'' e al pâsa sòta al Ministêr ed l' Agricultûra.

Ind al 1955 a vînen fât di lavōr a di lochêl per fêregh 'd j apartamèint.

A la fîn ed j ân stânta l' Isitût al se scûntra cun règoli dal Piân Regoladōr dal Comûn per ragiòun sia ed règoli ed pulisìa che de strêdi e 'd pôst mìa adât.

Ind al 1980 l' ''Istituto di incremento ippico'' al vîn sarê dal tót e spustê a Frèra, l' intêr gróp ed fabrichêt dal vèc cunvèint al pâsa sòta a l' Aministrasiòun dal Comûn che, dôp un lòngh restâver, l' à destinê i lochêla: ativitê culturêli, sêli mnòstri e ufési, archévi stôrich dal Comûn, Istitût stôrich per la Reşistèinza (ISTORECO), Istitût Muşichêl ''A.Peri''.

Ind al restâver, cumincê ind j ân Nuvânta dal sècol pasê, i mûr di Chiôster ed Sân Domènico àn cuntê tót i fât ed la stôria, ch' àn vést pasêr, durêda quêşi ôt sècol: dal 1233 cunvèint Domenicân fîn a la secònda metê dal XVIII sècol, caşêrma dal trópi estèinsi fîn al 1860, ''Regio Deposito Stalloni'' fîn al 1945, ''Istituto per l'incremento ippico'' fîn al 1990 per arivêr a nôster dé: cèinter culturêl e pôst 'd impurtânt Istitût ed la comunitê arşâna.

Però, sibèin tót còst, l'impiânt ed l' antîgh cunvèint l'é armêş intât: cēşa, chiôster céch atâch a la cēşa, e chiôster grând fr' al chiôster céch e Via Dante Alighieri, cun la zûnta ed l'éla Castelnōv fr' al véi Zaccagni e Dante, dal gróp dal vèc depôşit, finî pó cun la zûnta dal mûr datôrna e la grôsa cancelêda.