Al Caşèl

 

 

Al Caşèl oséja la cûna dóve tót i dé a nasîva, fîn a pôch tèimp fà, al Rè di furmâj: al Grâna.

 

A gh'é 'na mâja ch' la quâcia tót al teritôri arzân dal Cùsna al Po dal Sècia a l' Èinsa, ind i gróp de sté mâja a 's intrèsen al vèci strêdi, al cumûni carêri opór al j antîghi strêdi principêli e in tânt de sté incrôş a gh' ēren i caşē, che ēren tirê só dóve a 's  incrōşen al vèci strêdi dal teritôri, dal vôlti, i casê, ēren dèinter o atâch al grôsi aşièdi agrécoli.

 

An sà mìa da dóve al deşvègna al nòm "Caşèl", fôrsi al deşvîn da ''caseus'' o da ''cà'' pió ''caseus'', oséja ''cà dal furmâj'', sté nòm al vîn druvê incòra incō, cun un môd pô un vèc ed descòrer, per parlêr dal modêrni lateréi. Finîda la prudusiòun in quêşi tót i caşē, sêlov pôch eşèimpi arnuvê e restarvê, ed chî vèc a gh' armâgn sōl 'na quêlch ruvîna, o, ed quî armêş in pē, dal vôlti în druvê cme depôşit per j uşvèj, o magaşèin o adiritûra cme ciuşêra opór vôd e lasê in mèz a la campâgna cme di vèc monumèint.

 

Quând al caşèl, dôp èser stê abandunê,  l'à tgnû bôta al tèimp l' à mantgnû al só carateréstichi,  al sèmbra un stâbil strân e céch nasû da l' imaginasiòun 'd un brêv capmèister. Ed cêr la só costrusiòun l'é nasûda da un progèt disgnê insém a la chêrta. L'antîgh caşèl a lègna l'é un strâp a la règola ind al câmp ed l'architetûra industriêla: difâti al stâbil an 's câta mìa ind al periferéi dal sitê mó ind la campâgna cultivêda o al mâsim apèina fôra da i céch cèinter abitê.

 

Chi cgnòs i caşē modêren , cun al spâsi, la luminoşitê, la pulisìa di piân, i riflès d ' j uşvèj d' asâr e al sistêma dal calōr lughê che gh' àn, al gh'à sèins' êter  soquânti dificultê a 'd arcgnòser ind al caşèl dal dé d' incō al stâbil dóve incòra sinquânt' ân fà a 's fêva al furmâj Grâna,  epór j elemèint principêl în sèimper i 'stès incō cme iēr e incòra préma, quând al j impalcadûri ēren acsé pruvişôri 'd an vèir mìa lasê di sègn.

 

Cm' ēren fât

 

La fatûra dal caşèl l'ēra lighêda al lavōr da fêr oséja a i dû mumèint impurtânt ed la lavurasiòun: l'arpòuns dal lât purtê e al só riscaldamèint per la produsiòun dal furmâj. Al depôşit e la stagiunadûra dal fōrmi a prîven èser fât in un stâbil d' ed fōra dal caşèl.

L' intêren dal caşèl al duvîva èser sistemê in dû setōr: ûn ind al gîr ed cuntōren cun di piân dóv' êren pugêdi al vâschi piâti pr' al lât, e ch ' l' êter, a i pē 'd un pilâster,  fât da 'na fughêra cun d'ed sōver 'na caldēra impichêda a 'n' âsta da mûr tachêda al pilâster 'stès. La ventilasiòun l' ēra dimòndi impurtânta per trî mutîv: per dêr âria al lât in arpûns, arcalsêr la fiâma ed la fughêra e fêr andêr fōra al fóm fât dal fōgh. Per sté mutîv i mûr d'ed fōra êren fât, préma cun dal lésti ed lègn, pó da quadrê, che gnîve més in môd da fêr 'na grélia. Al parèidi,  tirêdi só insém a un murisōl bâs ed cuntōren, ēren fâti de şbûş per lasêr filtrêr e girêr la perfèta quantitê d' âria e 'd lûş.

 

Ind al gèner pió a la bòuna al caşèl l'è un ambiĵnt a piânta a retângol aşvèin a 'n' êter stâbil. L'impiânt ed l' ònica caldēra l'é tachêda a ûn di pilâster che vînen só da i fundamèin e tînen só al travadûri ed lègn dal tèg a dō fêldi. I còp în pugê dirètamèin insém a l' intlaradûra di  travèt.

 

Na mudéfica de sté gèner ed caşèl l'é còl a piânta quadrêda a trèi âchev. A gh'é incòra  'n' ònica fughêra per 'na sōla caldēra: la quantitê ed lât lavurê l'é incòra céca.

Ind i caşē de sti dû gèner, che gh'în incòra ind la zôna ed Rèz, la metradûra quacêda la gh'à 'n' amzûra tra i 30 e 40 mq. E al gréli, di mûr d' ed fōra, în fâti cun di comûn listòun ed lègn. Sti gèner ed caşē în, fōrsi, fra i pió antîgh catê ind al teritôri arzân. Ûn ed quisché l'é al caşèl ed Sân Michêl ed la Fôsa a Bagnōl, cun incòra sōl 'na caldêra impichêda a un pilâster ed 'na parèida d'ed fōra. In cól chêş ché la costrusiòun dal tèg l'é a quâter âchev.

 

Al caşèl al câmbia fōrma

 

La necesitê ed l' arnuvamèint a pôrten al cambiamèint de sti dû gèner ed caşē in dō varietê bèin separêdi. Al perécol  'd j incèndi, che capitêven despès, al dà urègin a la varietê ed caşē isolê sìa ed gèner fât a retângol sìa dal gèner polegonêl. Al bisògn dal contròl e còl dal j operasiòun ed depôşit e stagiunadûra dal prodòt al pôrta al gèner ed caşē unî oséia tachê a di êter stâbil cun dèinter al magaşèin e la cà dal caşêr. Ânca in sté varietê a gh'é al gèner fât a retângol e còl ed gèner polegonêl.

 

Còl ch' a s' aşvèina di pió a i mudê pió antîgh l'é còl fât a retângol işolê o unî, e l'é al gèner ch' a gh' n' é di pió in tōta la zôna ed produsiòun, in môd particulêr ind la bâsa pianûra.

Sté preferèinsa ind i só cunfrûnt an dipènd mìa dal tèimp e gnân dal pôst e l'armâgn ânca quând, ind la zôna ed Rèz, a dvèinten pió fés quî polegonêl.

 

Al caşèl fât a retângol e işolê l' ēra tgnû só, generalmèint, da ôt pilâster, cun un başamèint in muradûra ed grôs e-spesōr e da un pilâster centrêl ch' l' ēra l'elemèint ed nuvitê e carateréstich dal stâbil, sté pilâster al permèt, cun l'introdusiòun ed la secònda caldēra, de spustêr, per sèimper al cèinter la zôna ed la lavurasiòun dal furmâj.

Ind la séma dal pilaster centrêl a 's pôgen i quâter trêv principêl ed l' intlaradûra in lègn dal tèg. I còp a pôgen insém a i travèt, mèinter ind la fâsa ed cuntōren dal sòt  tèg în mési dal tavlèini in côt per fêr in môd che la spurchésia, ch' la pré caschêr dal tèg, l' an pôsa mìa andêr a finîr dèinter al piâti insém a i bancòun ind la zôna d'ed sòta. Despès al cèinter dal tèg, in culmégna, per fêr in môd che al fóm al pôsa andêr fōra ed mèj a vîn tirê só 'na turèta ch' l' archêlca l' istès disègn dal tèg dal caşèl.

 

La furnaşèla, ch' l' é a i pē dal pilâster centrêl, l' é fònda  cîrca ûn mêter e circundêda mìa dal tót da un murèt de spònda. La só fōrma circolêra la permetîva al muvimèint dal caldēri a secònd dal mumèint ed la lavurasiòun, despès, la furnaşèla, la finîva cun dō urèci vêrs al pilâster. Al parèidi d'ed fōra ēren divîşi da pilastrèin pió céch, ind al vōd de stì pilastèin a gnîven mési dal gréli in lègn. Atâch al pilâster pió aşvèin a la pôrta pricipêla è stê muntê, quând a s'é cumincê a druvêrla, la bilância a 'd âsta per la bzadûra dal lât. I piân in lègn che a tgnîven só al piâti ēren pugê al mûr grôs ed cuntōren apèina sòta al gréli.

 

Al gréli in lègn în gnûdi, piân piân, cambiêdi cun elemèint in tèra côta perché a durêven di pió. L' ûş ed la tèra côta al pôrta a diferèinti fatûri dal gréli cun divêrs disègn da i comû quadrê més ûn insém a ch' l' êter in manēra giósta a i divêrs travèt a sesiòun quadrêda o a retângol e incruşê in diferèint môd a dal j êtri fōrmi pió cumplichêdi e fîni. In tót i môd la funsiòun l' é armêşa sèimper l' istèsa: còla ed permèter al ricâmbi ed l'âria dèint al caşèl.

 

Al caşèl polegonêl

 

Ind i casē a quâter cantòun, işolê o unî, al spâsi ch' a 's gh' îva sotmân, pr' al muvimèint ed chî a' gh lavurêva, l' ēra tr' al cuntōren circolêr ed la furnaşèla e còl cun i quâter cantòun fât dal piâti pugêdi al parèidi dal gîr ed cuntōren. Al muvimèint di gèst al d'ed dèinter dal caşèl a duvîva èser fât in tònd cun al girêr intōren al pilâster centrêl.

 

La costrusiòun dal gèner polegonêl di casē la pré èser stêda la solusiòun per miliorêr al spâsi léber per jutêr al muvimèint ed la lavurasiòn al d' ed dèinter dal caşèl 'stès, êter mutîv, ed la costrusiòun di caşē polegonêl, al pré èser còl dal milioramèint ed la ventilasiòun favurîda dal divêrs orientamèint dal parèidi a la diresiòun variâbila dal brèsi che, atravêrs al gréli, în mandêdi a l' intêren dal caşèl.

 

Ind l'arzân e specialmèint in culèina à fât sucès al gèner polegonêl. In còl işolê la piânta la gh' à la fōrma cun ôt cantòun e la gh'à 'na metradûra ch' la vâria da i 50 mq a pió ed 90 mq. L' impiânt ed costrusiòun l'é dimòdi cumpâgn a còl di quâter cantòun: basamèint, pilâster ed cuntōren, pilâster centrêl e intlaradûra in lègn pr' al tèg.

 

Int stì caşē an n'ēren mìa prevést spâsi dóve as prîven fêr di êter lavōr, cme la saladûra dal furmâj o fêr al butêr. St' al j operasiòun an gh' îven mìa bişògn d' impiânt fés che prîven cambiêr l' aspèt dal lochêl, però ambiĵnt apôsta per chi lavōr lé a 's vèden ind al caşèl polegonêl unî.

 

Al caşèl polegonêl unî l'é un stâbil a dû blôch, ûn a piânta cun quâter cantòun, ch' l' êter a fōrma  cun sînch parèidi mìa tóti cumpâgni. St' ûltem al gh'à la funsiòun ed lavurasiòun dal lât, al prém invêci al gh' à tânt lochêl divêrs ûn da cl'êter, divîş secònd l'ûş, e al pōl şvilupêres só dû piân. A piân trèin a gh' é j ambiĵnt a magaşèin ed j usvéj, al saladōr, al magaşèin dal furmâj, mó ânca ciuşêri e al piân d'ed sōver di êter ambiĵ cme la cà dal caşêr e al depôşit ed la lègna.

 

Un eşèimpi de sté gèner l'é al caşèl Spalletti ed Sân Dunèin ed Caşalgrând. Còst l'é stê fât só progèt, a gh' é incòra, e l 'é tgnûda da cât, la documentasiòun preşentêda al Cuncōrs Regionêl d' Agricultûra ed Rèz dal 1876. Al progèt de sté caşèl al pôrta d' j arnuvamèint cme la casèina per la lavurasiòun invernêla e nōvi solusiòun tètnichi cme la câna fumâria per la fughêra.

 

Ânca al gèner a quâter cantòun, armêş in funsiòun préma ed tót ind la bâsa, a gh'é stê fât dal mudéfichi tètnichi. Al stâbil l'é progetê e fât cme un insèm ònich in dû côrp ed divêrsa altèsa, ûn ocupê dal caşèl, cl' êter cun la casèina: al magasèin l'é al piân trèin e la cà dal caşêr al prém piân.

 

I caşē modêren: al lateréi

 

Cun al şvilóp ed la produsiòun dal lât a 's câmbien al piâti cun dal lònghi bacinèli in asâr fâti a retângol e a 's adâten i caşē: a 's tirên zò i bancòun ind al gîr ed cuntōren a 's tîra só un ambiĵnt apôsta: la câmbra dal lât. La zûnta de sté nōv côrp al câmbia l'idèja dal caşèl ed 'na vōlta, al scanşèla al vèc aspèt e al tōs vìa al sèins a 'd elemèint che l'îven caraterişê. Un' êtra impurtânta nuvitê tètnica l'é la mésa in ôvra ed la caldēra a dòpia camîşa scaldêda a vapōr, ch' l' à purtê al cambiamèint dal caşèl a lègna e dal só abandòun. Còst al cumbîna cun la nâsita dal coperatîvi socêli e a un nōv sistêma conômich dal lavōr dal caşèl.

I colōr principêl a saràn mìa pió al ròs dal fôgh e al nîgher dal fóm mó al biânch 'd ambiĵnt pulî e còl di riflès lusèint dal frèd asâr.

 

 

polegonêl

modêren

quadrê

Al Caşèl:

Al vèc bidòun

dal lât