Al Tabâr

 

Monumèint al tabâr a Sànta Vitôria

(Antonio Pastorini)

An 's pōl mìa parlêr dal tabâr sèina pinsêr a la nèbia o a la fumâna, al Po, a la berlēda cun i filêr sèinsa fîn di piôp, ai pès che pêrlen, al stréi 'd nôt, ai marturē int i pajêr, al bêrchi a la rîva e a i pitōr "naif".

Al tabâr l'ēra ânca 'na divîşa p'r al lavuadōr ed còl che, incòra nôt, quêşi a l'êlba dal quât'r ōr ed la matèina, cun la biciclèta cun al badîl lighê atâch a la câna, al caplâs in cò, e al tabâr fîn in séma la bòca, cun al côl ed pèla 'd cunîn arvarsêda, bèin stréch perché l'âria l'an dēv mìa andêr dèinter.

'Na stôria lòunga 'd 'na tèra ed civiltê specêla ch' la tòca 'pèina al pruvînci ed Rèz, Mòdna, Pèrma e Bològna cun in pió Piaşèinsa e Cremòuna. Un paeşâg ed persòun cun i tabâr, sègn ed la "Bâsa dal Po".

Persunâg cme Fellini, Guareschi e Zavattini în stê cunquistê.

Tabâr purtê da òm ed bêrca e cariōla, sangvégn, tacalît, baracadōr e piôla, mó dê 'na parôla, la mantînen. Galantòm, cun faméj unîdi e fiō duchê al lavōr. Fiô che spèten al só tûren p'r avèir ânca lōr al tabâr in ereditê.

A 's cûnta 'd un zōven muradōr che, mèinter al lavurêva in séma 'n' impalcadûra, l'é stê avişê dal bâs che: "Tó pêder l'é môrt!". Da l'êlta, in dó 'l lavurêva, al zôven l'aré rispòst: "Acsé adès am pôs mèter al só tabâr!"

O cme còl 'd Guastâla ch'l' é môrt a 95 ân e ch'l'à purtê al tabâr per pió 'd 80 ân, fîn a l'ûltem dé 'd la só véta. L'à lasê i tabâr ch' al gh' îva a i sō dû fiō, a 'na cundisiòun che "al só" tabâr, còl ch' al purtêva tót i dé, 'l fós més int la só bâra, atâch a ló.

O cme còla ed quî che, al j elesiòun, cun di grôs manifèst, dîşen a j eletôr: "An vutêdi mìa p'r al Céch, mó vutê p'r al nôster bòun, onèst galantòm Avuchêt, ch' la pôrta al tabâr"

La Bâsa l'é incòra tèra di tabâr, int l'armâri di bisnôn e di nôn a 'gh né  incòra, che cûnten al sō stòri, fantâstichi stòri, ed fadîghi che spachêven la schîna e 'd lôti vînti, ed coperatîvi ròsi o biânchi per èser dal persòun lébri... mó cun al tabâr.

Mó gh'é stê un mumèint che i sgnōr àn rubê la môda di tabâr ai puvrèt. A 's cûnta che 'n sgnōr ed la burgheséia agrâria al purtés ânca ló un tabâr e al fêva al gâgo tânt da purtêrel a la mèsa 'd la dumènica, in dóv'al sfilêva damèş i bânch cme un mudèl, mó al só tabâr l'ēra dmèj ed còl 'd'la pôvra gînta: al só mantèl l'ēra fât de stôfa bòuna, cun al còl ed vèir Stracân.  Tóta rôba trôp chêra per i scariulânt e j operâi dal pèli ed cunîn arvarsêdi.

 

Mó cóş' él al tabâr?

Tót sân cóş' l'é al tabâr, al tabâr l'é un mantèl rutònd a rōda  lòngh fîn al pulpâs, in tsû pèiş dal vôlti dòpi a dō fâci, tajê nèt ânch al fònd sèinsa cuşdûri, despès fât ch' al tègna l'âcva cun al bâver e la pelgrèina.

An 's sà mia l'urégin 'd la parôla tabâr fōrsi dal latèin antîgh "Trabea", o dal medievêl "Tabarrus" o  incòra dal francèiş "Tabart"? A gh'é chi 's dîş sicûr ch'al deşvègna ed "Tapetum" o dmèj da la raîşa  "tap" d'ed ché "Tapart", pó "Tabart" per arivêr a "Tabar".

La só urégin l'é antîga e int al tèimp l'à cambiê dimòndi al sō carateréstichi. Bèle int la Grecia antîga a catòm un cò 'd pâgn, che la gînta la purtêva, fât a retângol ed tsû cme al gnîva fōra dal tlêr ed cà. A l'inési al gnîva druvê sōl per quacêres dal frèd e da l'âcva. Ânca j etrósch a druvêven dimòndi i mantē o mantlèini cme la "lacerna" o la "tabenna": ēren purtê dal j autoritê o dal rè.

Cun al tèimp al mantèl al s' é şlunghê e l'à dê urégin a la "toga" rumâna (da "tegere" = quacêr). Cól cò ché l'ēra druvê sia da i nôbil che da i sitadèin rumân (i "civis"). La tiōga la prîva 'vèir divêrs significhêt a secònd dal culōr: per eşèimpi a purtêven la "candida" j aspirânt al cârghi póblichi che gnîven ciamê: candidêt apûnt perché purtêven la tiôga cânda o la "pulla" ed culōr maròun o grîş e-scûr p'r i dé 'd lóto.

Despès l'ēra gancêda davânti cun un fermâj quêşi sèimper 'd ôr ch' al brilêva int al mèz dal stòmegh. Al tèimp dal medioēv a gh'ēra divêrs gèner ed mantèl secònd i grêd int la nobiltê o che gnîven purtêr dal cavalēr al tèimp ed la fèsta per l'invistidûra.

Int al 1300 al tabâr, cun mândghi lêrghi l'ēra purtê da i dutōr, magistrê, mercânt e prēt. Al gnîva purtê sòt al mantèl.

Pó al tabâr l'é andê zò 'd môda l'é turnê pó 'd môda a la fîn dal 1600 a Venèsia quând al tabâr al gnîva purtê da i sitadèin comûn ciamê apûnt "gînta da tabâr".

Intânt al tabâr al vîn fât in divêrsi fatûri: cme 'na giâca cun al mândghi, avêrt davânti purtê per eşèimpi da i scudiēr dal Doge opór un cò de stôfa ed pôch valōr ciamê "griso" cun un capóc, stréch in véta, ch' al gnîva purtê da i "galeotti sforzati".

Int al '700 a Venèsia al lóso al rîva al mâsim grâsia a i comêrc cun l' Asia. In sitê a gh'é dmòndi richèsa ch'la 's vèd dapertót, pôch a la vôlta al lóso al và a fêr pêrta 'd la véta di venesiân, mó al gvêren l'impòn 'na morêla per fermêr tót i sprupôşit cun dal lèg. Per schivşer i diviēt cuténov, i venesiân, bèle abituê al lóso esagerê, a drōven divêrs ripiēgh cme quacêr al fōdri di vistî 'd ôr e 'd argînt o lughêr al tót sòt i tabâr. I sêrt venesiân a sfurbşêven la rōda dal tabâr e la tgnîven un pô pió êlta int al davânti per limitêr al rés'c de strabuchêr quând andêven só e zò da i pûnt.

Ânch al dòni a purtêven al tabâr, al gnîva fât cun pân de vló o sèida.

Nasû lòungh pió zó dal şgnôc, cun al tèimp al s'é scurtê al pûnt ed ciapêr laspèt ed 'na mantèla.

A Venèsia a gh'ēra ânca còl da "mâscra" lòungh fîn  ai pē.

Al crèser dal lóso in sitê al s'é fermê int al 1797, l'ân ch'l'é caschê la Repóblica 'd Venèsia, ch'l'é stêda cunquistêda da Napoleòun e unîda al Règn 'd Itâlia. Spasê via tót i lóso ânch al tabâr al cumîncia un lèint câl pervía 'd la môda francèişa.

Al tōrna a fêres vèder vêrs la metê dal 1800 int la popolasiòun ed la pianûra padâna cun al dvintêr al pâgn dal pôpol.

L'é cêra però che d'ed là ed tót i cambiamèint l'é un cò 'd pâgn vâlid per trí mutîv: perché l'impidés l'âcva ed bagnêr i visti e al côrp; perché l'é un môd ed difèişa dal mònd d'ed fōra; perché al dà 'na mân a tgnîr quacê sòta 'd la rôba, ch' l' an dēven mia èser vésta, cme êrmi o mercanséia mia permésa.

Per còst i fasésta îven pruibî druvêr al tabâr e, in dó l'ēra incòra permés, al gnîva tastê ai pôst ed blôch e al dogâni. Dóve despès àn avû  râfichi 'd mítra o cōlp ed rivultèla da i partigiân in guèra cun al tabâr, o àn catê salâm, furmâj e tân magnêr a marchê nîgher, perfîn lambrósch in damigianèini.

Masmamèint tôt in strîna în stê j anârchich, ch'îven tôt al pâgn cme sègn ed rivolusiòun, n' îven chersû al carâter cun la zûnta 'd un fiôch nîgher.

Al tabâr l'ēra preferî ânca da i cuntrabandēr, che procurêven la mercanséia in môd mìa lècit.

In pió dal mistēr ch'la fêva gnîr in mèint cla figûra fasêda da sté cò lêregh e scûr, a s' uşêva parlêr ânca ed "figûri intabarêdi" per fêr crèser l'interesamèint al stôri o vicèndi cuntêdi o per cuntêr di sarâfa che girêven, masmamèint, p'r al véi venesiâni o p'r al strêdi 'd la Bâsa in mèz a la nèbia.

Atèiş ch'l'é prâtich (perché sèinsa mândghi, al permetîva tóta la libertê 'd muvimèint  di brâs) al tabâr, cme dét, l'é stê druvê int i sècol indrē da puvrèt e réch. Quând à ciapê pè la mōda, oséia la sērcha dal cò fîn, l'é armêş in ûş sōl al categoréi pió puvrèti.

L' Emélia, la Rumâgna e al Vènet mó in fîn di cûnt tóta la piâna dal Po în stêdi al zōni in dó l'a 'vû pió furtûna: a Venèsia, préma incòra, l'ûş dal tabâr l'êra da tót druvê per cumbâter al tèimp  'd invêren, cun la nèbia e l'ómid ch'l' andêva dèint'r a j ôs

Csa gh' ēra ed mèj 'd cól cò ed lâna per quacêres? L'istès al vêl per l' Emélia e la Rumâgna in dó gh'é da zuntêr che per spustêres tót andêven in biciclèta  e vèint e frèd an pasêven mìa da cla curâsa purtêda in sém i visti.

Fîn a dôp la secònda guèra mundiêla, l'ûş dal tabâr an n'é mai finî, almēno tr' al clâs pió puvrèti

Se 's lēşen i românş in sém a Don Camél ed Guareschi, int i racûnt cun l'invêren a 's lēş despès che :

"Don camillo, preso il pesante tabarro, se ne avvolse e inforcò la bicicletta..."

Còst per dîr che 'l tabâr al gnîva druvê tót i dé.

Ind la pianûra i padròun, che girêven in biciclèta intabarê p'r al proprietê, a purtêven,  sòta 'l tabâr e in sâca,un quêlch uşvéj per difèndres; per eşèimpi a 's cûnta che  Giuseppe Verdi 'd invêren al girêva, int al só sît a Busét,  tót intabarê e che, sòta 'l trabâr, al gh'avés 'na rivultèla.

Sèinsa scurdêres i tabâr militêr ed la préma guèra mundiêla cme còl purtê da Vittorio Emanuele III.

Int al Novsèint al tabâr l'é sparî dal sitê, spasê via per sèimper dal pió prâtich paltò. L'armâgn incòra in ûş int al campâgni e int i paèiş céch, in séma 'l spâli 'd personâg impurtânt e cuntadèin fîn a j ân '50, nîgher ed pân, pèiş, ch' al lêsa mia pasêr l'âcva, mó sôl cme cò per l'invêren.

Cun al pasêr 'd j ân, al şvilóp ed la socetê àn fât e-şmèter l'ûş dal tabâr, per lasêrel sōl a 'n quêlch cuntadèin, a 'n quêlch muntanêr o a 'n quêlch artésta, cunsiderê un pô stravagânt.

Incō l'é dvintê un cò 'd  lóso,  ed finèsa, chi 'l pôrta al vōl distachêres da tót chiêter e fêres nutêr  p'r elegânsa e stîl e, dgiòm la veritê, 'n' i dèja d' mistēr la cumpagnarà sèimper  al tabâr e chi 'l pôrta.

"Il tabarro" l'é ânca 'n' ôpra in un ât ed Giacomo Puccini.