Al Savòun fât in cà*

Al sèmbra imposébil mó l'é 'na grōsa realtê: pió ed 'na sinquantèina 'd ân fà  's fêva al savòun in cà, specialmèint ind al cà di cuntadèin.

Intōren a j ân '40, cōlpa 'na situasiòun socêla e cunômica disperêda e ânca pèrchè i gèner necesâri, per la véta ed tót i dé, an 's catêven mìa al savòun al gnîva fât in cà. Ēren di peréiod dimòndi difécil: a 's lutêva per scampêr mó però an se scurdêva mìa la necesitê ed la pulisìa.

Al mònd cuntadèint al s'ēra urganişê per druvêr, cun al giósti lavurasiòun, tót j avâns ed la cà e la chêrna e j ôs a gnîven druvê per fêr al savòun. Ed sicûr la qualitê l'ēra scadèinta mó l' ēra l'ònica manēra per mantgnîres 'na quêlch pusibilitê per fêr un pô ed pulisìa personêla.

Int al faméj cuntadèini al savòun al gnîva fât int la stagiòun invernêla. In cla stagiòun ché, difâti, a 's masêva (e a 's mâsa incòra) al nimêl e per còst a 's prîva avèir 'na giósta quantitê ed grâs e ôs ótil pr' al lavōr.

Êter gèner druvê int la fabricasiòun ēren pó j artâj, dvintê arâns, ed grâs ed divêrsa natûra e ôs tèner ed mânz (an n'ēra mìa difécil ch' a gnés druvê di pcnòun ed vidê o êtri bèsti môrti per chêş in cól peréiod).

Tót ste materiêl, insèm a 'na giósta quantitê ed sôda, al gnîva més dèinter in un grôs sòj ed lègn e lasê a maşrêr per dû, trî o quâter dé. Êter gèner druvê, a sècond ed la qualitê dal savòun ch' a 's vrîva fêr, ēren al têlch, la rêşa e al lóm ed rôca.

Dôp ch' ēra finî al peréiodm, dê per maşrêres, a 's metîva tót al materiêl otgnû in un parōl dóve al gnîva lasê bòjer per trèi o quat'r ōri, cun la cûra ed tōr vìa la s'cióma che mân di mân la gnîva d' ed sōver al miscóli. Es lasêva pó bòjer fîn a che al léquid, dal culōr ch' l' andêva dal pajerèin al culōr ed ninsōla (a secònd ed la rôba druvêda), al dvintêva cêr.

L'ēra ind al tèimp ed la cotûra al mumèint in dóv' a 's prîven zuntêr, a la şmerciânsa, dal sustânsi profumêdi, cme scâj ed savunèti, êrbi o fiōr profumê (cme la lavânda o al ruşmarèin) més dèinter a di sachèt de stôfa per intânt ch' an se sparpagnésen mìa pr' al parōl.

Per fêr gnîr la pâsta dal savòun pió pêra, a 's prîva zuntêregh 'na cêrta quantitê d' ôli (druvê ânca cme ôli da lóma) fât cun la maròla ed la frûta ed la sangunèla ('na piânta che un tèimp l'ēra dimòndi comûna ind al sēvi dal nôster campâgni).

'Na vôlta finî ed bòjer al léquid otgnû al gnîva vudê insém a un tavlâs ed lègn cun dal spòndi êlti almēno sînch o sē centémeter. In quêlch chêş la têvla gnîva divîşa cun dal j aşdèini ch' a 's prîven spustêr per fêr al furmèli pr' al savòun. L' ēra necesâri lasêr al tót  a 'd arpunsêr per trî o quâter dé in manēra ch' al gnés dûr.

Dôp ch' al léquid al s' ēra dal tót trasfurmê in 'na mâsa tóta cumpâgna e bèin dûra, a 's cumincêva a divéderla in pân fât a retângol, lêregh 5 lòngh 10 e êlt 5 centémeter opór a 's prîva dêregh la fōrma a trapèsi ed divêrs amzûr, opór incòra, ûn al prîva dêregh la fōrma ch' egh piaşîva di pió.

I pân acsè otgnû a 's lasêven arpunsêr incòra un pêr ed dé insém al tavlâs, per fêri dvintêr incòra pió dûr.

A la fîn i pân ed savòun a duvîven èser més in un pôst frèsch e ventilê. Per lo pió a gnîven impilê in môd che tra un pân e cl'êter a gh' armagnés un spâsi asê per fêr girêr l'âria, acsé ch' a 's présen sughêr dal tót.

Al pôst druvê l'ēra ed sôlit la cantèina. Per mantgnîri bèin l'ēra necesâri girêri ògni tânt e, magâri, quacêri a mōten per difèndri cûntra al ruşghêdi di sòregh muscardèin.

 

A 's cûnta che al tèimp ed al ritirêda ed l'eşêrcit tedèsch, int al mêrs/avrîl dal '45, i suldê tedèsch àn masê un móc ed cavâj pr' an lasêri mìa in mân a i partigiân.

La gînta dal pôst in un prém mumèint l' à pinsê al fât cme 'na bendisiòun dal cêl: chêrna a volontê per sfamêres dôp tânt ân ed soferèinsi e privasiòun. Mó prèst à cumincê a girêr 'na ciac'ra che i tèdesch îven vlinê i cavâj. Se la prudèinsa la dgîva ed magnêr mìa cla chêrna là, la gînta l'à catê in tóti al manēri 'd avèir un quêlch vantâg dal fât:  al carcâsi di cavâj în stêdi druvêdi per fêr 'na grôsa quantitê ed savòun.

A s'é fât tânt ed cól savòun che quelchidûn int al 1996 al gh' n' îva incòra di pcòun .

 

 

 

(*Tradusiòun dal tèst tôt da "Ál savòun fât in cà" suplemèint ed "Filocontinuo" n. 1/1966 fât só un stódi di studèint ed l'Istitût Motti ed Rèz cun la zûnta dal figûri disgnêdi da Brenno Benatti ed Guastâla e stampê in cl'ân lé da Ferrigraf e preşentê a la nôna Fèsta ed la Batdûra a Gavâsa )

La copertèina dal suplemèint

Ûn di disègn ed Brenno Benatti

Fôto ed savòun fât in cà

(fôto da Wikipedia.it)