Al Ròden

 

Al Ròden a Sân Mavrési

Al Maurisiân

Cun la Mudlèina e al Cròstel al turèint Ròden l'é ûn di pió impurtânt cōrs 'd âcva dal teritôri dal cmûn ed Rèz. Cm' a 's sa i cōrs dal Cròstel e da Ròden  în cambiê dimòndi sōl int j ûltem mél ân per fremêres int la situasiòun dal dé 'd incō int al XIX sècol, a la fîn ed 'na lònga ed impurtânt sèria ed lavōr ed bunéfica e incanalamèint dal j âcvi despès môrti e pantanōşi o, al cuntrâri, schêrsi.

Al Ròden  al nâs a matèina 'd in Fujân dal bacîn dal Ré Lôdla, al ricêv al j achév dal Ré Âcva Cêra in Bazarôla e, dôp 'na cûrva lêrga vêrs sîra, a 's bóta int al Canalâs Tasòun (scavê int al 1565) al cunfîn cun al cmûn ed Bagnōl.

Al só cōrs a 's pōl divéder in dû trât:

- al trât a mezdé ed la Via Emélia al gh' à al carâter 'd un turèint cun al purtêdi anvêli mèdi, cêri undêdi ed pîna in ucaşiòun ed grôsi piuvûdi e peréiod lòngh ed "mêgra" estîva.

- ala trâta nôt ed la Via Emélia, dóv' al turèint a 's trasfōrma in 'na sôrta ed canêl ed bunéfica, ch' al funsiòuna da dugaròun de scâregh per la scôrta d'âcva int i mèiş ed l'invêren, e da chêv ed bunéfia p'r al rèst ed l'ân.

Al j âchev dal turèint în stêdi druvêdi fîn da l'època dal medioēv êlt, per daquêr al cultûri int al só şvinânsi. Sta funsiòun ed daquadōr la vîn şvilupêda a purtêda a bòun fîn int j ân trèinda dal Novsèint, quând în stê fât j impiânt ed ciûşi e 'd alvêda insém al só percōrs e insém a còl di canêl a ló coleghê.

Adès al Rôden al mantîn l'âcva a di canêl ed secònda 'd un grôs teritôri ch' al rîva fîn a Campgajân, cun al dêr l'âcva necesâria al cultûri in istê. L'âcva la vîn purtêda dal pûmpi 'd alvêda int al Canêl ed Rèz, che a só vôlta l'é mantgû da cumplichê sistēma ed bunéfichi e canêl daquadōr ch' al fa câp al fióm Po.

In particulêr la daquadûra la pōl èser fâta per mêrit dal dō ciûşi còla ed la Nêva (via dal Chiûns) e Sân Mavrési (véla Cûrta) che, cun l'impidîr al scâregh naturêl, a mânden al j âchev in diresiòun di canêl ed Calvēder e Sân Mavrési. Int l'istê al trât ed Ròden  a nôt ed la Via Emélia al fa la funsiòun ed canêl daquadōr, in chêş ed grôsi piuvûdi e per schivşêr andêdi d' ed sōver, a vînen avêrti al ciûşi e al canêl al tōrna dvintêr turèint.

 

Un pô de stôria

La pianûra arşâna l'é stêda per dimòndi tèimp frenêda int al só şvilóp da i côrs 'd âcva che, int la pió grôsa pêrt di chêş, andêven a dêr int al zôni pantanōşi a nôt ed la Via Emélia fra còsti l'é 'd arcurdêr al "Bundenum" che, més tra nôt e matèina ed Rèz, al ricevîva al j âchev dal "Magnus Crostulus" ch' al se şlarghêva per 'na zôna ed cîrca 8.000 èter e al ciapêva la grôsa pêrt di teritôri ed Bagnōl, Nuvalêra e Curèz, la pêrt tra Bagnōl e Nuvalêra l'ēra ciamê "Gurgum" d'ed ché al j antîghi véli "de Gurgum" che int al cōrs dal XIV sècol àn ciapê al nòm ed "de la Fossa" (incō Sân Zvân, Sânta Maréia, Sânt Mêş e Sân Michēl ed la Fôsa).

Cme dét al Cròstel e al Ròden  an gh' an mia 'vû sèimper al lèt ch' a gh'àn adès

Tr' al prém sècol p.C. e al secònd d.C. al Cròstel al bagnêva véla Sân Mavrési, dôp l'andêva a drē a còla che incō l'é la strêda cumunêla ed Masinsâdegh fîn a Prefuntâna e Bagnōl dóve al cōrs 'd âcva pió impurtânt ed l'arşân  l'andêva a butêres ind la zôna pantanōşa.

Girolamo Tiraboschi int la só "Storia della litteratura italiana" dal 1781 al scrév che Fulvio Azzari, vêrs la fîn dal 1500, l'aré més insèm un móc ed nutési ed Réz e l'aré scrét 'na stôria ed la sitê mó l' an sré mai publichêda, a 's gh'à sōl nutési 'd un sûnt publichê da só fradèl Ottavio int al 1623.  Int sté stôria Azzari l' arporta 'na crònaca dal 1217 e un pagamèint ed la Comunitê per un afâri dal 1422 dó gh'é nutési dal pûnt ciamê "pûnt plê" ch' a 's catêva a sîra ed Sân Mavrési.

Un rèst antîgh catê al pré cunfermêr al cōrs dal "Magnus Crostulus", sté rèst l'é al manufât per deşviêr l'âcva fât cun materiêl rumân catê int al 1925 a la Cà Vècia ed Sân Mavrési. Int sté schêv, fònd quêşi dû mēter dal piân 'd campâgna, è turnê a la lûş un blôch ch' al fêva pêrt 'd un stâbil monumentêl, e diêter  blôch ed prêda 'd Istria e 'd Veròuna. Sti elemèint, insèm a êter rèst catê int l' istès schêv, a fêven pêrt ed la spònda dal fióm 'd època medievêla, ēren més a prutesiòun in un pûnt delichê dal lèt dal fióm e per facilitêr al pasâg ed l'âcva vêrs al manufât in materiêl da furnêş. Ste manufât l'ēra pó 'na prèişa d' âcva per daquêr i câmp o mantgîr dal rişêri o marsidōr.

Al Cròstel l' à cambiê incòra al cōrs per spustêres sèimper di pió vêrs sîra e l'é int al 961 d.C. ch' a 's  pêrla la préma vôlta dal Ròden:

 

”Alla fine del XII secolo aveva cambiato corso, perciocché in una carta dell’anno 1198 un terreno dicesi posto in Rodano Vecho, ed ivi ancora si nomina un’isola Baganza, che doveva essere fra il medesimo torrente e il Rodanello” (Girolamo.Tiraboschi, Dizionario Topografico-Storico degli Stati Estensi, Modena 1821-25).

 

L'andamèint stagionêl dal Ròden  l'à cavşê int al 1276 l'inundasiòun ed tót al tèri fra Sân Mavrési e la sitê:

 

: “… dal ponte alle Assi sul Rodano a Reggio non si vedeva filo d’erba, tutto era acqua, ed in ogni altra parte non si vedeva terra.” (sèimper al Tiraboschi int al "Dizionario Topografico Storico")

 

Azzari a n' in fa 'na spiegasiòun da fîn dal mònd:

 

Dal marzo del 1276 fino a S. Giovanni (24 giugno) piovve in continuazione; il Crostolo ruppe, allagando la zona nord di Reggio; il Rodano sommerse per diversi mesi le campagne di

S. Maurizio, Gavassa e Penizzo. I danni furono enormi per l’impossibilità di seminare e per la morte di numerose bestie.

 

Dal 1330 al sistēma di canêl e dal j âchev in cla pêrt ché dal teritôri l'an gh'à mia 'vû di grôs cambiamèint e al j ôvri fât dôp àn sèimper avû ed justadûra o miuramèint ed còl ch' a ghêra bèle, cme al schêv ed nōva canêl daquadôr, la costrusiòun ed ciâvghi o la retéfica ed trât dal spòndi dal Ròden.

 

Dal Ròti  al Bòchi

 

In un discôrs tgnû int al 1847, al cûnt Ippolito Malaguzzi, Cunsiliêr de Stêt e Presidèint ed la Socetê Agrâria, al cûnta che al famōş Canêl ed Sècia l'é stê fât fêr dal vèschev Albricone a partîr dal 1179 e fât per daquêr i câmp, pulîr al strêdi da la nèiva e dal plòc e fêr funsionêr i mulèin e filatòj ed sèida. Al Canêl ed Sècia l'é armêş l' âs principêl ed la cunuméia arşâna fîn al XIX sècol, al canêl, dôp avèir  traversê tót la sitê da mezdé a mezanôt, al va fōra da pôrta Sânta Crōş e:

 

 “..procedendo verso nord dopo il mulino di Mancasale (di proprietà Zoboli) già all’altezza della chiesa e fino alle Rotte, il canale era navigabile già costeggiato dalla strada alzaia.

A poca distanza da Mancasale riceveva il Rodano, qui incanalato nel corso del secolo Xll, dopo che fino a quel momento aveva tenuto un corso più orientale andando ad occupare la conca di Penizzo fra Massenzatico e Pratofontana per perdersi poi, seguendo la strada di Novellara, verso le valli, con un tracciato analogo a quello dell’odierno Rodanello” (AA.VV. : “La Pianura” Reggio Emilia 1988).

 

Ânca Nironi, dôp avèir guardê soquânt documèint, al pôrta avânti l'idèja che almêno fîn a la fîn dal XV sècol al Rôden al curîva int al lét dal Rudanèl dal dé 'd incō

Secònd 'na stôria popolêra al nòm dal Ròti che, cme dét, fîn a la fîn dal XV al sgnêva al sbòch dal Ròden int al Navéli tra Prefuntâna e Bagnōl (in dó 's vèd soquânt rèst 'd un manufât in côt), a deşgniré in urégin da un pôst a tâch a Prefuntâna, dóve, int al 956,  l'Imperadôr ed Sassonia Ottone I  l' à batû Berengario dóca ed la Mêrca dal Friól int la guèra per la curòuna ed Rè d' Itâlia. Ste fât l'é cuntê da Paolo Diacono, stôrich ed Matélda ed Canòsa e citêda da Zuccagni Orlandini int la só ''Corografia dell'Italia'' dal  1845.

Int al XV sècol, p'r alvêr al livèl ed l'âcva int al Canêl Navéli, al dóca Borso d' Este la fât cambiêr strêda al cōrs dal Ròden (mantgnû câregh dal j  âchev ed surséia ânca 'd istê) pió vêrs mezdé, dal Ròti ed Bagnōl a la localitê cgnusûda incō cme Bòchi da Ròden (al cunfîn tra Prefuntâna e Mancaşêl).

Al schêv dal Canêl Navéli, fât al tèimp di cmûn,  l'é stê decîş per fêr spustêr al flós di  pasâg tra la pianûra e la sitê, préma al gnîva fât insém a la Strêda Vècia per Rezōl (lòngh la lénia tra Sânta Crōş e Prefuntâna, a travêrs còli che incō în Via Veneri, Via dal j Urtlâni, Via Petrella) La més in ôvra dal Canêl Grând difâti l' à permés ed fêr i traspôrt cun la tètnica ed la tirêda di barcòun câregh ed rôba da la strêda altâna cun un chêv, ciamê ansâna, tirê a mân, da cavâj o da n'êtra bèstia da tîr. Cun còst, ânca se ind i sècol la sitê ed Rèz l'à invîsti un móc ed bèsi e l'arîv dal j âchev dal Rôden, al Navéli arşân an gh' l' à mai cavêda a dvintêr 'na véia fésa ed traspôrt insém al fióm.

 

Al pêrch dal Ròden

 

Al Cmûn l'à prugetê un prugrâma apôsta per fêr 'na grôsa zôna vèirda preparêda che, grâsia a la costrusiòun 'd impalcadûri ed colegamèint, la permetrà a j arşân ed prèir druvêr un percōrs in mèz a la natûra ch'al se şvilópa lòngh al cōrs dal Ròden, dal Maurisiân a l' Âcva Cêra, cun diramasiòun vêrs al funtanîl ed l'Ariōl in Gavasèj e cun colegamèint al bôsch dal Campovōlo. Un pêrch nōv insém a l'âcva ed bèin 400 èter, un partimòni ed vèird tót da vèder, cun dal zôni e di pôst 'd interèsi naturêl, stôrich e culturêl: l'insèm dal Maurisiân, la zôna ed l' Âcva Cêra e al Sît 'd interèsi comunitâri ''Rio Rodano e i Fontanili di Fogliano e Ariolo '', la zôna dal Sân Lâzer e al Pêrch dal Campovōlo. La mîra dal prugèt l'é fêr un nōv sît naturêl ch' as mèt a fiânch dal pêrch dal Cròstel, ciamê '' Parco delle caprette '' che dal pûnt ed Sân Pelgrèin al pôrta a la Règia ed Rivêlta. I dû pêrch a srân unî da percōrs vèird per quî a pē e per quî in biciclèta per fêr 'na pêrt ed cla "cintûra" vèirda, ch' la circundarà la sitê, e mèter insèm un anèl intōren a Rèz per mèz dal sistēma di pêrch insém a l'âcva ch'a se şvilópen lòngh a i trî turèint sitadèin: al Cròstel, al Ròden  e la Mudlèina (còst al gnirà fât dôp al 2012).