Al Regiâni

(dal j urégin al 1935)

L' R.402 dal 1910

L' Re.2001 dal 1942

A la fēra 'd Milân dal 1938

Dal j urégin al 1935

 

Quând a 's rîva al vècia stasiòun di trēno 'd Rèz, al prém lavōr ch' es vèd l'é un grôs capanòun grîş cun al scréta "REGGIANE" in zâl.

Al Regiâni per Rèz în stêdi un pô còl che la Fiat l'é stêda per Turèin: ind al tèimp che produşîven di pió ógni faméja la gh'îva o la cgnusîva almēno ûn ch' al lavurêva in cla grôsa fâbrica ed 260 méla mētr quêder, fâta 'd capanòun incastrê tra la ferovéia da 'na pêrt e la pésta per j aparèc fât in chi 'stès stabilimèint, che pó la sré stêda ciamêda da tōt, e che tót cgnusòm cme Campovōlo.

Mó la stôria de sté grôsa e famōşa fâbrica arşâna la nâs pió 'd un sècol fà e, dal vôlti al grôsi imprèişi, per nâser, a gh'àn bişògn di misteriōş zōgh dal chêş:

a gh'é da savèir che, a la fîn ed l' Otsèint, al j indóstri a Rèz ēren: la fâbrica ed fiaméfer e spasèti 'd Agazzani, 'na fabrichèta ed fōrmi per schêrpi e la lateréia ed Faccioli.

Se la Câsa d' Rispêrom, cun presidèint Cesare Terrachini, cun al cóc ed Giuseppe Menada an n'avés mìa decîş ed premiêr cun 50 méla frânch al nâser ed 'na nōva indóstria,

se Pietro Terzi, industriêl ed la trèsa per capē  'd pâja 'd Lusêra, l'avés acetê de spustêr in sitê la só manifatûra,

se l'inzgnēr Policarpo Righi, a Mòdna, an avés mìa regalê al fiōl 'n' uficîna mecânica,

se, a la fîn, Giuseppe Menada, pioniēr e pêder ed l'indóstria int la nôstra pruvîncia, al fós mìa stê bòun ed catêr al cò dal garbój ed tót ed chi "se" ché, la stôria 'd Rèz, e 'd tânt arşân, la sré stêda divêrsa, int al nôstra sitê al pôst dal Regiâni a garén avû 'na manifatûra 'd elegânti ricutèini.

In pôst ed mjêra 'd operâi a ghé sré stê pôchi duşèini 'd dòni operâi.

In pôst ed 'n' indóstria ch'la prodòt tètnica nōva arén avû 'na fâbrica 'd artigianêt fîn sé, mó vèc.

I fât în andê acsé:

int al 1898 cun l'ajót ed 50 méla frânch, a pêrder, ed la Câsa 'd Rispêrom e i finansiamèint ed la Bânca Comercêla è stê fât un avîş per fêr un' uficîna mecânica ch' la dés da lavurêr almēno a 50 dipendèint.

Terzi, invidê a preşentêr un pruget, al pêrd tèimp.

Menada, dôp avèir purtê pasiĵnza un ân, al decéd ed cambîer strêda e 'l cuntâta 'l zōven inzgnēr Romano Righi 'd Mòdna .

Righi l'acèta de spustêr a Rèz la só uficîna.

La Câsa ed Rispêrom la 'gh dà 'l prèmi int al 1901.

Al 28 agòst dal 1901 Menada e l'inzgnēr  a fònden l' "Officina Meccanica e Fonderia ing. Romano Righi e C.",  a cûmpren un pcòun ed tèra atâch a la ferovéia e lé impiânten 'na fonderéia cun 'n' uficîna mecânica, per la produsiòun ed câr feroviâri.

L'inzgnēr Righi int al discōrs ed l'inavgurasiòun ed la fâbtrica al dîş:

 

 «Questa società è nata per iniziativa del cav. Menada».

 

A l'inési j operâi în 62 (37 în i mudnèiş ed l' Emilia la fâbrica ed Righi), int al 1902 în 110, int al 1904 bèin 270.

Int al 1901 i prém ōrdin în: dû impiânt a vapōr, tôrc da vèin, tôrc indràulich, dō mâchini da trēno a scartamèint ridòt per la muntâgna, 'na mâchina da bâter, pûmpi, tlêr e êter pès da fuşiòun.

Al prém dicèmber dal 1904, cun un al rôgit dal nudêr Enrico Vivi, al nòm ed la déta 'l câmbia in Società Anonima Officine Meccaniche Reggiane (OMR) cun un capitêl ed 595 méla frânch, finansiê da 11 sôsi: 

 

cav. Giuseppe Menada –  diretōr SAFRE – ed Réz – cun 66.500 frânch,

inz. Romano Righi – industriêl – ed Mòdna – cun 253.000 frânch,

Antonio Cuppini – pusidèint – ed Rèz – cun 47.500 frânch,

inz. Vittore Ceretti – industriêl – ed Domodossola – cun 100.000 frânch,

cav. Dr. Pietro Spallanzani – pusidèint –cun 13.000 frânch,

av. Carlo Marangoni – leghêl – ed Turèin – cun 40.000 frânch,

déta F.lli Ceriani - cun 10.000 frânch,

Av.  Luigi Lusignani – profesōr e leghêl esercèint - Pèrma – cun 10.000 frânch,

Amedeo Dall'Ara – pusidèint – ed Réz – cun 12.000 frânch,

Luigi Campari – impieghê – ed Réz – cun 40.000 frânch,

dut. Giuseppe Sirotti – leghêl – ed Réz –  cun 3.000 frânch,

 

cun al sustègn asionâri 'd la Bânca Comercêla Italiâna e cun Menada  presidèint.

Int l'ât firmê davanti al nudêr int l'artécol I a 's lēş che la Socetê la gh'îva per mutîv:

 "l’industria delle costruzioni meccaniche e metalliche in genere ed in ispecie la fabbricazione di materiale rotabile per ferrovie e tramvie".

Pôst che Menada l'ēra ânca diretōr ed la SAFRE (Società Anonima Ferrovie Reggio Emilia) a 's dà da fêr per garantîr a l'aşiènda un ōrdin per 20 câr feroviâri sarê per traspôrt mêrci e bestiâm e 7 câr avêrt.

 Int al 1906 al cavalēr Menada al dîş:

 

«Le Officine Reggiane hanno modestamente iniziato con la costruzione dei carri scoperti semplici, [...] poi sono passate ai carri merci, ai bagagliai, [...] sono giunte alla costruzione di splendidi vagoni di terza classe e stanno per tentare quelli di seconda classe, per poi procedere, attraverso vagoni di prima classe, alla costruzione delle più perfette vetture»

 

Int l'istès ân a vîn cumprê la  déta "Clemente Nobili e Fratelli" ed Bològna

 

Int l'eşercési dal 1907 al nómer ed câr, fât e cunsgnê, ēren arivê a 900, per un còst ed 7 miliòun ed frânch cîrca; int al stablimèint ēren in costrusiòun 1600 câr per un valōr ed 14 miliòun ed frânch; al bilânc al gnîva sarê cun 'n ótil ed 502.789, 93 frânch

Int al 1908 l'aşiènda per şlarghêres int al setōr dal ferovéi la cûmpra la Ditta Nobili ed Bològna e dal j asiòun ed la "S. A. Metallurgica Ossolana" e ânch êtri ed l' "Anonima Celeste Longoni " ed Rèz.

Vêrs la fîn dal 1912 cunténva 'l şlargamèint int al setōr dal ferovéi cun la cûmpra 'd la  "Società Officine Ferroviarie Italiane Anonima" in pió, cun la decisiòun dal 14 mêrs dal 1913, a vîn cambiê la ragiòun socêla in "Reggiane Officine Meccaniche Italiane S.p.a.", cun al capitêl purtê a 7.000.000 ed frânch. Ind i mutîv ed la Socetê a vînen mési ânca al mâchini agrécoli.

 

La préma guèra mundiêla

 

A l'inési 'd la préma guèra mundiêla al setōr nasionêl ed l' indóstria dal materiêl feroviâri l'ēra 'rivê a un grôs livèl ed produsiòun e 'd qualitê; al Regiâni, che int al mèinter îven purtê al nómer ed j operâi a circa 2.000 e şvilupê i sō impiânt int 'na zôna ed 450.000 mēter quêder, ed quisché 75.000 quacê, la fêva quêşi tót i mèz ed muvimèint necesâri a la rēda dal ferovéi italiâni.

Al Regiâni, ch' îven cumincê a dêr dal materiêl ed muvimèint feroviâri ânch al socetê privêdi, a preşentêven, un pô prèma ed la guèra, 'n'impalcadûra 'd impiânt e machinâri rubósta, divîsa in repêrt muvimèint e repêrt mâchini da trēno.

Al repêrt muvimèint, destinê a la costrusiòun e riparasiòun di câr e carôsi p'r al F.F.S.S. e p'r al socetê privêdi, al gh'îva un magaşèin algnâm cun la stóva per la stagiunadûra, un repert mâchini a lègn, un repêrt machinâri per la lavurasiòun dal pêrti in metâl, un repêrt muntâg tlêr cun impiânt inciuldadûra a âria, repêrt ebanésta,  tubésta, tapsēr e divêrsi sêli per la vernişadûra di mèz finî.

Int al repêrt mâchini da trēno, furnidōr in pió dal F.F.S.S. ânca 'd divêrsi ferovéi privêdi, a gh'ēra un lochêl fuşèini, un lochêl fonderéia, un lochêl machinâri e un lochêl muntâg.

'Na rēda ed ferovéia a scartamèin ridòt, ch' la tuchêva tót i pûnt dal stabilimèint cun 'na lunghèsa ed 25 chilômeter, la gnîva druvêda per i traspôrt céch.

Al manôvri de smistamèint, in dó gnîva druvê  'na mâchina da trēno da manōvra, a gnîven fâti grâsia a un colegamèint ed binâri dirèt a la stasiòun ed Rèz lé şvèin.

La préma guèra mundiêla l'à favurî al râm ed l'ativitê militêra, còst l'à purtê un scaravûlt int al j impalcadûri dal Regiâni per adatêres a la produsiòun militêra.

A vînen tirê só di repêrt grôs destinê a la fabricasiòun ed bâli;  êter capanòun în stê tirê só e destinê al tâj dal bâri 'd asâr, a la lavurasiòun di trâpen, magaşèin 'd j uşvéj e a la lavurasiòun dal pûnti e al prōvi dal grôsi bâli, che impègnen 'na zôna ed quêşi 5.000 mēter quêder. A gnîven tirê só dû stâbil nōv destinê al fuşèini e al prèsi, che impègnen 4.200 mēter quêder. I capanòun che préma a gnîven druvê i machînari p'r al mâchîni da trēno în stê druvê per la lavurasiòun dal bòmbi da canòun ed grôs càlibro: difâti mìa sōl mâchini nōvi e fabrichêt nōv în stê impiantê p'r al nōvi necesitè d' guèra, mō 'na grôsa trasfurmasiòun l'é sucèsa in tóta la gestiòun dal Regiâni che, int al mag dal 1916 a vînen dichiarêdi: "Stabilimento militare ausiliario" a risultêven acsé 'na grôsa e potèinta indóstria 'd guèra.

Int al 1917, quând al nómer ed j operâi, chersû a la şvèlta, l'ēra rivê a 5.000, e, al capitel socêl l'ēra stê purtê a 12 miliòun, la produsiòun ed bâli ed càlibro céch (70 mm e 75 mm), fâta in un dé l'ēra ed 8.500 pés cîrca, 100 bòmbi da canòun da 149 mm., che, fâti ed 'na şmerciânsa ed ghîşa cun l'asâr difécila da fêr ēren mìa sōl lavurê mó ânca fûşi dèinter al Regiâni, e 200 bombi da canòun da 210 mm.

A partîr dal mâg ed cl'ân è stê cumincê la produsiòun ed bòmbi da canòun da 305i cun 'na mèdia d' produsiòun ed 300 al dé: per còst ēren stê fât 50 tōren specêl.

Per la fabricasiòun dal bòmbi da canòun da 149 tóti 'l stmâni a gnîven fûş 600 quintêl ed ghîşa; tōt i dé ēren pâse a la fuşèina 30 qunitêl 'd fèr; cla céfra ché l'ēra dimòndi impurtânta perchè 's tratêva 'd pès céch e per còst égh vrîva 'na lavurasiòun céca e precîşâ dimòndi.

Per tót al 1918 tóti 'l pió impurtânti socetê 'd la mecânica àn fât di grôs aumèint ed capitêl. Al Regiâni, ânca lōr infetê da cla "frēva ed chersèinsa", îven şlarghê la putèinsa 'd produsiòun cun l'aquést ed la "Società Alti Forni ed Acciaierie" ed Piombino al "Proiettificio" ed Mòdna che, a la fîn ed la guèra, al vîn destinê a la costrusiòun e riparasiòun dal materiêl ed muvimèint dal ferovéi.

Sèimper in cl'ân al capitêl ed la Socetê al vîn purtê a 12 miliòun e l'aşiènda la vîn a cuntât, per la préma vôlta, cun al mònd ed l'aviasiòun e cun la Caproni, che dôp, int j ân trèinta, la turà in mân la déta.

Al Regiâni ēren tr' al déti impgnêdi int al masés ōrdin per j aparèc a dō êli e trimutōr ed la faméja Caproni Ca.44, Ca.45 e Ca.46 (cun al nòm Ca.5 per l'Eşêrcit dal Rè). Difâti l'é stê int l'ûltem ân ed guèra che al gvêren l'à fât 'na grôsa richièsta 'd aparèc Caproni a soquânti fâbrichi nasionêli, al Regiâni è rivê 'n urdinasiòun ed 300 pès, ed quisché, fôrsi, n'é stê muntê sōl ûn cun i pcòun arivê da êter stabilimèint.

 

Da mèz al dō guèri

 

Int al 1920 int la crîşi a 's sêlven gnân al Regiâni che vèden i sō stabilimèint patîr 'n' ocupasiòun operâia.

Per mudifichêr l'ativitê, cun i guadâgn ed guèra, a vîn cumprê la "Società Anonima Meccanica Lombarda (SAML)" ed Mòunsa ch'la lavōra int al setōr di mulèin, fâbrichi ed la pâsta e materiêl da furnêş. Int al statût dal Regiâni a vînen zuntê ânch al costrusilòun elettrichi in genereùêl e la pusibilitê ed "prendere o concedere partecipazione ed interessanze sotto qualunque forma in Società, imprese od affari consimili o sussidiari ed assumere qualsivoglia affare in cui trovino impiego i suoi prodotti".

Al dificultê cunômichi a pegiōren. Int al 1928 a cunténva l'arnuvamèint cun l'ingrès ed l'aşiènda int al setōr dal granâj (costrusiòun di sîlos) e la vèndita di stabilimèint ed Mòdna e Mòunsa.

La crîşi cunômica mundiêla dal 1930 la mèt in znôc dal tót i sfôrs per salvêr l'aşiènda, che int al mèinter l'îva zughê la chêrta dal mâchini agrécoli. Int al 1933 l' Istitût per la Ricostrusiòun Industriêla (IRI) la cûmpra la magiorânsa dal j asiòun per permèter almēno al salvatâg ed j impiânt ed Rèz.

Int al 1935, al cûnt Giovanni Caproni al capés che, per l'arnōv dal j êrmi 'd l'eşèrci fât da i fasésta,  l'é al mumèint bòun e al cûmpra da l' IRI al pachèt ed magiurânsa dal Regiâni.