Al Palâs di Scaruffi

 

Al purtòun 'd l' ingrès

Al Palâş di Scaruffi, stâbil dal XVI sècol, l'è prôpia int al cèinter stôrich ed Rèz, in un işolê che, int al cōrs ed j ûtem quatersèint ân, l'à patî dal grôsi trasfurmasiòun. L'işolê 's câta int 'na pursiòun ed tèra tra 'l cuntōren ed còl ch'l' è stê al prém "castra", l'acampamèint che int al cōrs dal II sècol p.C. (tr' al 182 e 'l 174) l'à dê urégin a l'urégin 'd Rèz, e 'l şlargamèint vêrs sîra fât dôp. Cól şlargamèint l'à purtê al spustamèint dal "vallum" (la cînta 'd difèişa fâta da rivêl, scarpêdi e fusòun) che da subét al cumbinêva cun la zôna quacêda da l'işolê e sōl dôp l'è stê spustê in dó incō a gh'è via Guido da Castèl.

Cun al şvilóp ed la sitê, che bèin prèst a gh'è stê dê al tétol ed "Forum" e pó dôp ed "Municipium", l'işolê al s' è gnû a catêr dèinter ed la "Regio Dextrata Ultrata": tra la via "Aemília" e 'l "decumaus" che 'l cumbinêva cun la via Sessi dal d 'd incō. A 's tratêva 'd óna dal zôni pió importânti 'd la sitê, cm' a vîn cunfermê da i rèst catê in via Crispi, in Piâsa Cavour e dèint'r a l'işolê.

Purtrôp an gh'è mia di documèint ,ed l'epoca medioevêla da dó 's pôsa cgnòser i pasâg ch'àn sgnê 'l şvilóp ed l'edilésia e 'd la socetê 'd la zôna in chi tèimp là.,

Sōl dal nòm dal véi a 's pōl catêr dal nutési sicûri, in un documèint ed pagamèint dal 1320 a 's lēş che, a chi tèimp là, via Crispi la gnîva ciamêda "via Portam S. ti Nazarii (per quam itur versus)" e che, da la via Emélia (in cól tèimp ciamêda "strata Regalis"), la tirêva drét fîn a Pôrta S.Naşâri, la fêva 'l funsiòun cumpâgn ed via Ròma dal dé 'd incō, int al 1399 l'è stêda ciâmeda "contrata alla Cittadella", perché la coleghêva la Sitadèla, fâta fêr da Feltrino Gunşêga, cun al cèinter 'd la sitê.

Camuncoli, autōr ed la préma piânta vésta 'd Rèz fâta tra la fîn dal XV sècol e i prém dal XVI, l'à disgnê l'işolê cun al j amzûri e al fōrmi cme còli dal dé 'd incō. A nôt l'ēra divîş da cēşa 'd S. Jâchem ed Sitê dal slòungh vêrs sîra ed la strēda dal "canton di Zoboli" (incō  via Sessi); a mezdé da la "strada Maestra" (la via Emélia), a matèina  via Don Andreoli (sgnêda ânca int la piânta fâta da Nironi int al XV sècol) mó sèinsa un nòm precîş e a sîra da la "contrada della Cittadella". Via Crispi, da la préma metê dal Sincsèint, l'è stêda ciamêda ânca "contrada Scaruffi" perché l'è 'l lòungh, dal 1534, a gh'ēra la cà 'd Gian Maria Scaruffi; int al 1574 la cà di Scaruffi l'è stêda şlarghêda dôp ch'è stê cumprê la cà 'd Magnani Silva Pietro, la facêda, ed la nōva cà, l'è stêda pó fâta, cumpâgn a la préma cà, int al 1598.

Int al 1584, via Crispi l'ēra ciamêda "via delle Statue degli Scaruffi", perché dō stâtvi în stêdi mési int la facêda ed la cà di Scaruffi. Proprietê ed la faméja Scaruffi per sèint ân, sgnōr ch' àn fât i bèsi cun al comêrc ed la sèida e dal spèsi, al Palâs al dēv al só pió bèl mumèint quând, int la secònda pêrt dal Sincsèint, Gasparo Scaruffi (1519 –1584) al tōs in mân la faméja, l'è al peréiod che la câsa l'è pîna 'd bèsi e Gasparo a 's dèdica a la mjuréia dal Palâs ed faméja cun di grôs rişultêt.

In pió in ch' j ân, Gasparo, a 's mèt 'd acôrdi cun Prospero Sogari, ciamê Clemente aiutânt  ed Michelangelo, per la scultûra ed dó stâtvi: al Marco Emilio Lepido e l' Ercole, in urégin mési int al néci, adèsa vōdi, ch'în in via Crispi ed fiânch al purtòun principêl dal Palâs. Al câmbri a vînen imblîdi da di bē afrèsch, mó che gnirân quacê da pitûri e fêls plafòun fât int i restâver fât dôp.

Int la préma metê dal Setsèint Claudia Scaruffi la regâla al dō stâtvi al Dóca 'd Mòdna che i mèt a l'ingrès principêl dal Palâs Duchêl dóv 'în incòra.

Int al XVIII sècol al Palâs al fa pêrt 'd un işolê impurtânt ed Rèz cun al magnéfich Palâs Bussetti, cun l'impurtânt insèm dal Colèg di Geşvéta, al Palâs Trivelli-Palazzi e soquânt êter stâbil pió céch. Per pió ed duşèint ân, fîn ai prém dal novsèint, l'armâgn acsé.

Tra 'l 1920 e al 1930 l'INPS al cûmpra 'l Palâs Bussetti e 'l Palâs Scaruffi, ed cusché però a vîn butê zò tóta la pêrt a mezdé, a vîn lasê in pē sōl al piân tèra ch' al dà in via Crispi. Dèintere è stê cambiê al j altèsi dal câmbri è stê fât i curidōr, în stê fât di cèso, di camèin int al câmbri 'gh né armês  sōl ûn in mêlmer ròs, chiêter în stê şguastê tót.

Al tèimp ed la secònda Guèra Mundiêla l' işolê, a câşva 'd un bumbardamèin, al gh'à di dân grôs, a vîn butê zò la pêrta vêrs matèina (còla cla dêva vêrs via Sessi) dal Colèg di Geşvéta.

A la fîn 'd la guèra al Colèg al vîn mia reastarvê mó al vîn butê zò tót per tirêr só al palâs vèc dal Pôsti.

A i prém dal 1960 a vîn bute zò ânca al Palâs Trivelli-Palazzi ch' al cunfinêva cun al Palâs Scaruffi, int al só pôsta a vîn tirê só al palâs in cemèint dal dé 'd incō ch' al gh'à 'l dedrē pugê al Palâs Scaruffi

Incō, 'd l'işolê impurtânt ed 'na vôlta, a gh'armâgn sōl Palâs Bussetti e Palâs Scaruffi ed còst a gh'è armêş, int la facêda ch'la dà in via Crispi, al purtêl dal Sincsèint in sâs ed côch, al balcòun in mêlmer veronèiş e al dō néci, vōdi, in dó gh'ēra stê més al dō stâtvi fâti dal Clemente

L'intrêda la gh'à 'na vôlta cun archèt elegânt e lunèti a i quâter lê e un êrch dòpi in spicajòun sèinsa la clòuna centrêla, cun al capitèl in mêlmer ròs cun in séma dō tèsti in teracôta, che un documèint int l'archévi 'l dîş ch' al sia stê fât sèimper dal Clemente

Al mudéfichi fât dèinter al Palâs în stêdi incòra pió grôsi, a partîr dal scalòun, fât ed nōv, tra la fîn 'd l' Ostèint e i prém dal Novsèint.

Lavōr a 'na quêlch manēra in stê fât dôp i dân  fât da i teremôt sucès int j ûltem tèimp in dó stê şguastê i còp e i tasē  'd l' època.

Al lavōr ed restâver, finî da pôch, l'è stê precîş dimòndi e l'à permés ed turnêr avèir j afrèsch ed còl che fōrsi l'è stê 'l stódi 'd Gasparo Scaruffi. Difâti tânti lunèti d' ed fōra în stêdi restarvêdi int al tōr via al pitûri fâti da pôch tèimp, cun al fisêr e cun al pulîr cun al bisturèin al pitûri sèinsa zuntêr gnînt. Int l'ingrès în stêdi salvêdi al dō figûri int j ovêl fâti dal Clemente, e soquânt afrèsch int al sêli. In óna 'd còsti al pitōr arşân Orazio Peruzzi ajutânt ed Nicolò dell'Abate, la piturê la sêla dedichêda a l'Amōr cun dal sēni inspirêdi a l'ôpra 'd Apuleio

Al stablidûri dal parèidi în stêdi fâti cun la mêlta ed calsèina normêla cun al tgnîr dacât a vésta i pôch e-pcòun armêrs ed còla uriginêla.

Dôp l' ûltem  restâver int al stâbil a gh'è la Câmbra 'd Comêrc ed Rèz.