Al Mundèini

 

L'antîgh mistēr dal mundèini (ciamêdi ânca rişarōli) al fà bèle pêrt di tèimp indrē. Da j ûltem ân dal 1800 al 1960 tót j ân, a i prém ed mâg, squêrdi ed mundèini a partîven da Rèz (dóv' int la stasiòun dal ferovéi a gh'ēra un "Cèinter racôlta mundèini"), Mòdna, Ferêra, Ravèna e da êtri sitê ed l' Itâlia per rivêr int la pianûra dal rîş dal Vercelèis, Nuvarèis in dóve la mân d'ôvra an n' ēra mia asê. 

Adès a gh'ín pió al mundèini int i câmp, al só pôst l'é tôt da un quêlch chîlo 'd dzerbânt.

Al mundèini în dèinter int la stôria perché ân savû dêr 'na spînta, a la lōr cundisiòun ed lavuradōri pruvişôri, ed 'na cesionêla impurtânsa culturêla e àn savû fêr int i rapôrt, mia sōl cun i ''sciûri'' mó cun tót i mâs'c in generêl,  mia al sotmési o al vétmi,  mó al brilânti, lébri, stigadōri e şlatêdi, àn sèimper més in dificultê ch' j òm.

A 'gh' n' ēra ed tót al j etê, fîn a ssânt' ân, mó ânch ed còli dimòndi zōvni: soquânti a prîven avèir apèina dòdes, trèd'ş ân, còli ch' a gh'îve pió ed trènt' ân a gnîve ciamêdi, dal pió zōvni, "ansiâni". Soquânti dal j ansiâni (al pió vèci) a gh'îven al cûmpit ed fêr da magnêr e a tgnîr a drē a i fiōl dal mundèini pió zōvni quând' ēren in rişêra.

Fra i tânt lavōr di prém ed l'istê, còl ed la mònda dal rîş l'é sicuramèint còl ch' l' à 'vû pió efèt insém a i sentimèint e a la memôria ed la gînt.

L'ēra un lavōr fadigōş: al gâmbi int l'âcva, la schîna pighêda, al mân spôrchi ed pantân, e al puntûri dal sarabîghi e di tavân. A mundêven al rîş, in sté cundisiòun, per ôt ōri al dé. Un lavōr ch' al durêva cîrca sē stmâni e al pretendîva un cesionêl sfôrs fîşich e 'na grôsa suportasiòun dal dulōr e 'd la pèina.

Mó d'ed là ed la fadîga e 'dla pèina, la só cesionalitê l'ēra rapreşentêda dal règoli socêli e culturêli dal dóve e cm' al gnîva fât.

 

Int i câmp ed rîş

 

La lavurasiòun dal rîş la pretènd divêrs e cumplichê pasâg ed lavurasiòun, un tèimp tót pèişi e difécili da fêr. Dôp l'aldamêda a i prém ed mêrs, a cumincêva l'aradûra e la costrusiòun ed j êrşen. I gôzèl, lasê da i piōd tirê da i cavâj, ēren in gèner trôp grôs e dòunca a duvîven èser tridêd cun la rèbdga. Dôp a gnîva més l'âcva e al trèin al duvîva èser incòra parşê, còst al gnîva fât cun dal têvli ed lègn tirêdi da di cavâj. St' al j operasiòun a gnîven fât a pē nûd in mèz a l'âcva, sibèin ch' a s' fó incòra in mêrs, oséia cun al calōr ed l'âcva ed pôch grêd insém al zêro. Pó a gnîva fât l' indurimèint dal trèin, osaèia a 's fêven pasêr insém di brânch ed bèsti in manēra che al gnés dûr per fêr in môd ch' al tgnés l'âcva. Dôp a 's semnêva, ch' l'êra un lavōr un pô cumplichê perché a 's duvîva sparpagnêr pêra la smèinta int i sōlch quacê da l'âcva, dóv' a 's piantêven, per urientêres,di râm. Pó, dôp la sèmna, i lavōr in rişêra armagnîven fêrom fîn al peréiod ed la mònda, oséia la pulidûra dal j arbâsi  dal rişêri e al tapiânt dal piantèini ed rîş apèini gnûdi fōra da l'âcva. La mònda la durêva circa sē stmâni e l'andêva da la fîn ed mâg a tót zógn. La gh'îva bişògn ed 'na grôsa quantitê ed lavōr a mân, in un peréiod ed tèimp relativamèint cûrt; per còst al muvîva miêr e miêr ed dòn da tóta l'êlta Itâlia che, a frûnt ed 'na pêgha pió êlta,  'd tóti ch' al j êtri ch' a présen ciapêr per un tèimp cumpâgn ed lavōr, a lasêven la faméja, a rivêven a la rişêra in la Lumlèina, int al ludzân, int la bâsa pavèişa, int al nuvarèiş e int al vercelèiş e andêven a stêr int al cà di cuntadèin ch' a i ciamêva. Ciaschidóni ed lōr la gnîva mésa in 'na squêdra guidêda da 'na mundèina prâtica, pó a 's fêva la mònda, in fîla squêdra pèr squêdra.

In ògni squêdra a duvîva èser numinê, da quî ed la squêdra, un lavuradōr o 'na lavuradōra cun la funsiòun ed rapreşentânt de squêdra, oséia al "câp" o la "câpa".

Sté figûra, in pió ed fêr al lavōr normêl cme tót chiêter , la pruvedîva a l'asistèinsa di lavuradōr, a la registrasiòun, insém a un librèt a pôsta, dal j ōri urdinâri ed lavōr (a chi tèimp ēren ôt e mia sèt cme adès) e 'd còli straordinâri, ch' a prîve rivêr fîn a trèi, e a mantgîr i rapôrt tr' al padrun e la squêdra. Al squêdri a duvîven èser fâti da mân d'ôvra bòuna e prâtica ed mònda e trapiânt, e se i lavuradōr an n'ēren mia bòun ed fêr i lavōr a gnîven licensiê e spidî subét a cà.

 

La giurnêda ed lavōr

 

La giurnêda ed lavōr ed la mònda l'ēra 'd ôt ōri sparpagnêdi secònd j ûş dal pôst; l'inési l'ēra fisê p'r al sînch ed la matèina mó al prîva èser fât partîr préma o dôp, p'r i lavōr ed l'êra, ed dō ōri per sfrutêr ed mèj al ōri ed lûş. A ôt ōr l'ēra prevésta 'na fermêda cûrta per la clasiòun, pó a 's turnêva a mundêr fîn a mezdé; a 's dişnêva e pó a 's lavurêva fîn a trèi ōr. Al lavôr l'ēra masacrânt, perché l'ēra necesâri stêr pighêdi per ōri e ōri, sòt al sōl, a drē al pâs ch' al dêva al câp e-squêdra.

Epór l'ēra un lavōr fât in alegréia e 'd cunténva cominicasiòun fr' al mundèini 'd ògni squêdra.

Per şmursêr la fadîga, calmêr al dulōr e per tgnîr impgnê la tèsta (mó anca per bâter al tèimp dal lavōr) al mundèini a cantêven. A s' tratêva despès ed "cânt a dispèt" impruvişê, cun quisché a's parlêva (cun bôta e rispôsta, per eşèimpi, tr' al lavuradōri ciamêdi a cuntrât e còli "de sfrûş") insém al nutési o i fât ed la rişêra.

Còst al purtêva uniòun e a pinsêrla a l'istèsa manēra fra i divêrs elemèint ed la squêdra, l'ēra despès 'na gâra spiritōşa cun còli dal squêdri aversâri, ēren despès deşidèri, sperânsi, tégni, tōti in gîr.

Êtri vōlti ēren cânt ed prutèsta, ch' a denuncêven al sfrutamèint, êtri  vôlti incòra ēren cansòun popolêri che parlêven 'd amōr, ed tradimèint, ed véta e 'd môrt.

A la fîn ed la giurnêda al mundèini a's lavêven int l'âcva di fôs, a chî tèimp l'ēra incòra limpîda e s'cèta, pó a turnêven int la cà dal cuntadèin e int al refetôri, o pió despès a l'avêrta, a 's magnêva la sôlita mnèstra ed rîş, preparêda da la mundèina ansiâna adèta a fêr sté lavōr.

Soquânti mundèini a gh'îven a drē i fiōl céch e còst l'ēra al mumèint gióst per dêregh un pó a mèint e pinsêr a lōr.

(dal félm"Riso amaro")

In ûn ed j ûltem dé ed la stagiòun a la fîn dal lavōr a 's fêva la "curmàia", còsta l'ēra 'na fèsta zibîda dal padròun al sō mundèini. L'ēra 'n uşânsa antîga, dóve a n' in gudîven préma ed tót al "lochêli", e che pôch a la vōlta l' andêda a sparîr per ragiòun cunômichi mó ânca perché al padròun an vrîva mia şlarghêr tróp la cunfidèinsa che al mundèini a 's prîven tōr préma, durânt e dôp al lavōr. Mó còst an n'é mia sucès in môd pêra int al teritōri dal rişêri, in soquânt pôst a s' é cuntinvê cun sōl dal sèini normêli in êter pôst cun dôp al veliòun in êter pôst cun sōl ûn o cl'êter.

Sibèin a 'gh fós tânti diferèinsi tr' al "curmài" di divêrs pôst tóti a gh'ivên in comûn soquânt particulêr:

- l'ēra 'na fèsta sōl p'r al dòn, j òm a prîven èsregh sōl s'ēren invidê dal dòn

- a gh' ēra dimòndi magnêr e préma ed tót dimòndi vèin

- despès a 's balêva ânca sèinsa mùşica o a 's fêven bâl antîgh (la gîgla, la curèinta)

- al dòn a 's imberiaghêven, balêven, dal vôlti ēren particularmèin spéci o decîşi vêrs ch' j òm, ch'ēren sèimper in minorânsa int la "curmàia".

Mó dapertót l'ēra 'na fèsta fōra da ògni règola: al mundèini a 's truchêven cme cherdîven, despès a 's piturêven i sbâfi e la bêrba, a 's metiven indôs di vistî da òm, a baleven insém a i têvel, a cantêven a gōla avêrta al cansòun pió prepotèinti insém al socêl o insém al rapôrt cun ch' j òm, a magnêven sèinsa amzûra tót i magnêr ed l' abundânsa cuntadèina: pulâster, ôchi, salóm, rişôt grâs cun sansési, ravió, dōls,  mó, préma ed tót, tânt vèin.

Cm' a 's vistîven per lavurêr in rişêra?

 

P'r un lavōr dal gèner an gh'ēra mia pôst per la finèsa perchè i visti a duvîven cumpîr dō funsiòun principêli: lasêr léber i muvimèint e difènder al côrp dal puntûri ed j insèt e dal sōl.

A gh'îve adôs dal gòni cûrti o arbuchêdi intōren a la véta, majèti, camişèti, calsèt sèinsa pè, capē grând ed pâja cun l'êla lêrga. Pôst che la môda dal tèimp la vrîva la carnagiòun biânca e smôrta, al mundèini a serchêven ed quacêres al pió posébil dal sōl p'r an èser mia vésti a cōlp 'd ôc e sgnêdi cme "campagnōli".

Carteréstich l'ēra al fugnòun ed la gòna che al dòn, préma ' d andêr i risêra, arbuchêven per fêr in môd ch' an 's bagnésen mia, a purtêven ânca 'na flanèla, un pâgn d'ed sòta, che sèins' êter al quacêva i brâs, mó, dâto ch' l' ēra ed lâna, al duvîva èser piotōst chêld per chî l'armagnîva ôt ōri sòta al sōl.

Fōra da la rişêra, cme cutûren, i sôchel  dóv' a 'gh metîven dèinter dal fèin per tgnîr al pè al chêld e perchè an scapésen da i pē p'r an caschêr mia. Per fêr in môd ch' an se sfrutésen mia a 'gh gnîva inciuldê sòta dal curâm o 'dla gòma.

Aspèt socêl e cunquésti di lavuradōr

 

«Se otto ore vi sembran poche provate voi a lavorar e proverete la differenza di lavorar e di comandar...»

 

In sté pôchi rîghi, mó cêri, ed 'na cansòun, a gh'é sarê la râbia ed 'na categoréia ed lavuradōr che tót i dé la 's rindîva cûnt dal prôpri cundisiòun dipendèinti da j ōrdin dal padròun, custréta a spudêr sângov per purtêr a cà un pô ed bèsi e un pô 'd rîş.

Al mêlcuntèint l'ēra grôs tr' al dō pêrti: i padròun e i lavuradōr, per còst a i prém dal '900 a scòpien al prémi manifestasiòun e in dimòndi pôst "i cundanê ed la rişêra" incrōşên i brâs. Ânca se gh' é da dîr che bèle int al sècol préma a gh' ēra stê un pô ed fóm.

Mó int i prém dal '900 un giurnêl ed Vercèl al dà la nutésia che in soquânt paèiş ed la pruvîncia în stê urganişê di siôper per la quistiòun ed j urâri, a 's vōlen al j ôt ōri int i lavōr ed la mònda. Al dòn, ch' ēren cmandêdi a un grôs lavōr e che a patîven un tratamèint divêrs da ch' j òm (difâti al pêghi dal dòn ēren pió bâsi), în stêdi i prém atōr de sté lôta. Al mundèini în stêdi in préma fîla a guidêr al siôper.

Sté siôper, in pió ed la paûra, l'à fât nâser la râbia int i padròun perché an n'ēra mia sōl la preocupasiòun dal racôlt ch' l' andêva in malōra (e 'd cunseguènsa an ciapêven gnît) mó a gh'ēra quèl ed pió grêv: al sêrov l'îva al curâg ed tirêr só la tèsta, e dzumbdîr a j ōrdin e purtêr avânti ânca dal richièsti! 

La paûra l'ēra còla  ed pêrder i privilèg ed la râsa.

Al rivôlti dal 1 ed zógn dal 1906 fōrsi în stê i pió grêv e viulèint ed tóta la lôta per la cunquésta dal j ôt ōri.

Al mundèini a s' égh zûnta ânch i lavuradōr 'd êtri categoréi (j urtlân, i barusêr, i furnêr) che da tèimp a dmandêven, sèinsa frût, tóta 'na sèria ed milioramèint. In sté peréiod i lavuradōr àn ciapê cusiĵnsa dal prôpri situasiòun e àn dê véta al prémi "Leghe di miglioramento contadino", al vercelèiş al s'é dimustrê subét trèin bòun per fêr interesêr la gînt ânch a la polética (al partî socialésta l'é stê l'elemèin ch' l' à fât da tîr e al giurnêl "La Risaia" l'é dvintê al mèz per l' asiòun e la lôta ed la clâs di lavuradōr).

Dôp i dzōrdin ch' àn caraterişê al giurnêdi de siôper generêl, trèinta lavuradōr în stê denuncê ed viulèisi, oltrâg, minâci, avèir ofèiş i suldê, i carabinēr e 'd diêter uficêl póblich,  ed quisché vintsē (11 ēren dòn) în stê purtê in manèti davanti al zódes e procesê al 26 lój dal 1906 ( 5 asôlt, chiêter àn ciapê da i 10 dé a 2 mèiş e mèz ed galēra).

Da cól mumèint però in rişêra an gh'êra pió l' ôbligh ed lavurêr da l' êlba al tramûnt

sèinsa fermêres.

Còsta l'é stêda 'na grôsa vitôria, utgnûda cme sèimper a un prèsi dimòndi êlt mó al mundèini àn avêrt la strêda al pió grôsi manifestasiòun di cuntadèin e di braciânt dal 1900.

Dōp la cunquésta ed Vercèl, p'r al j ôt ōri dal, 1906, int al 1907  cun la lèg Giolitti a vîn scanşlê al "Regolamèint per la cultivasiòun dal rîş" dal 1896 ch' al prevedîva nōv ôri ed lavōr e dêş p'r al mundèini furastēri (l'ēra un regolamèint ch' al deşgnîva da ûn  dal 1866, cgnusû ânca cme "Regolamèint Cantelli" nòm dal minéster ch' l' îva firmê), mó mai stê mès in funsiòun dapertót e dal tót.

La lôta p'r al j ôt ōri l'é andêda avânti ânch j ân dôp: in un siôper dal mâg 1909 al pasâg a livèl ed la ferovéia al Belvedere a Vercèl e a Quinto, al mundèini a s' în zachêdi insém a i binâri cun i putîn in brâs per fêr mia pasêr al trêno ch' al purtêva i lavuradōr furastēr, che, 'na vôlta smuntê zò dal tréno, a àn sostgnû al ragiòun dal mundèini.

Al 31 ed mâg dal 1909 a Vercèl a s' é fât 'n acôrd per al j 8 ōri e 30 minût, cun l'impègn dal j 8 ōri int al 1910.

A finés acsé la lôta, ch' a pròm ciamêr stôrica, dal mundèin e di braciânt in al Vercelèiş, ch' în stê i prém in Itâlia e fōrsi int al mònd, a cunquistêr al j 8 ōri ed lavōr, mèinter in chiêter lavōr l'ēra incòra:  "dal levare al tramontare del sole".

Al tèimp dal fâsio, int al 1927 e int al 1931, a 's é fât incòra i siôper int la rişêra dal  vercelèiş e dal nuvarèiş, cûntra al tâj di salâri,  e int al premavèira dal 1945 p'r i salâri, la libertê e la pêş.

Dôp la Liberasiòun dal 1945, a metê 'd j ân Sinquânta, è cumîncê, e l'é durêda un bèl pô, la partèinsa in mâsa da la risêra.

Sōl int j ân Stânta a vîn utgû al 7 ōri ed lavōr int la rişêra.

Dzerbânt e mietitrèbia àn tôt al pôst ed cîrca 50 méla mundèini, braciânt e salariê, lochêl e furastēr.