Al Mulèta

 

"Dòni, dòni!...a ghé 'l mulèta" còst l'ēra l' arciâm ed  'n artigiân che, tra 'n cânt e clêter, al şbrajêva  e che, mìa dimòndi tèimp fa, ògni quéndeş o vînt dé al pasêva p'r i nôster paèiş e p'r al nôstri cuntrêdi.

Préma dal dòni a rivêva un gróp ed ragâs che, arciamê dal bèin cgnusû arciâm, a se şburlêven dintōren a sté ambulânt per vèdrel a lavurêr e, préma 'd tót, per mirêr al sintéli che se vdîven mèinter al fêva 'l só lavōr.

Al rivêva, generalmèint, a inési premavèira cun la só mōla muntêda insém a un trabâchel ed lègn, grôs in prupursiòun a la mōla ch' al purtêva, pugê insém a l'ónica rōda 'd lègn, insercêda cun un sèirc ed fèr. 'N vôlta rivê, in dóv' al duvîva rivêr, al muléta l'arbaltêva, a la lètra, tót al só trabâchel: la grôsa rōda, coleghêda cun un pedêl, la dvintêva un grôs rudlòun che, coleghê cun 'na séngia a mōla, al permetîva ed mèterla in muvimèint.

Sōver la mōla a gh'ēra un scudlôt che, cun un rubinèt céch,  al fêva şguslêr l'âcva insém a la mōla int al pûnt in dóv' al mulèta al pugêva l'uşvéj da gusêr. La bravitó dal muléta l'ēra còla 'd mantgnîr 'na velocitê stâbila in môd da mulêr pêra al lâmi dal metâl. Al duvîva mulêr fôrbiş, curtē, curtlèini (còli da tajêr i salóm), al marâş, al péch, al vangòun e tót còl cl'ēra al necesâri per la cuşèina e al lavōr  'd campâgna. L'âcva, ch' la şguslêva pôch a la vôlta insém a la mōla, la gh'îva al cûmpit 'd imurbidîr la grâna 'd la prēda, pulîrla da i frântom ed la muladûra e arsorêr la lâma in lavurasiòun. Al sintéli dal lâmi e i cânt o al filastôchi, che al mulèta al cantêva sòt vōş, arciamêven i ragâs ed la cōrt ed campâgna che scuriuşêven, guardêven e studiêven al nōv invidê, pruivişôri, 'd la cà. 

Dôp avèir finî la limadûra cun la mōla, per tōr via 'l fîl a la lâma (trôp sutîla int la pêrta 'd la limadûra),  per parşêr al tâj,  per tirêgh via 'l şbavadûri e al pèchi al mulèta égh pasêva la prēda a mân.

A prîva capitêr che 'n quêlch mulèta, un pô pió vanitōş che chiêter o per tgnîres ed bòun p'r al lavōr fât, al metés al sō lètri cme fîrma. Insém a j arnèiş (vânghi, marâs, péch e via acsé) al sgnêva cun la mōla la préma letra dal só nòm e còla dal cugnòm, quêşî cme l'artésta ch'al fîrma al só caplavōr.

Al spustamèint da un pôst a cl'êter l'ēra dimòndi fadigōş. I prém mulèta a purtêven insém al spâli i sō arnèiş dimòndi pèiş; dôp a 's tirêven adrē al materiêl insém a un carèt che cucên a mân per strêdi biânchi e pîni 'd pōlvra; a la sîra a catêven ricôver int al cà di cuntadèin in dó 'gh dêven alôg per pasêr la nôt che ló l'arcambiêva 'l piaşèir cun la gusadûra 'd tót j uşvéi 'd la cà.

Int al pasêr 'd j àn però sti artigiân àn savû adatêres a i tèimp. Dal traspôrt a spâla a còl ed la spînta a  rōda e int i tèimp mia tânt luntân (1929 cîrca) al mulèta l'à catê la biciclèta, int al davânti o insém a la câna a gh'ê stê tachê la rōda in prēda 'd la mōla, mèinter la biciclèta, da fērma, la pugêva insém a dō stâfi (ed fèr o 'd lègn) che tgnîven solevê la rōda dedrē, al mulèta, mèinter al sgugnêva, al fêva andêr la mōla, che préma l'îva coleghê cun 'na cadèina al ruchèt ed l'istèsa rōda dedrē o a còl dal pidivèli.

Dōp, la mōla, l'è stêda mudifichêda per èser traspurtêda int al pōst di scranèin dedrē dal Vèspi e dal Lambrèti, dôp a s'è pasê al  muturèin da còst al môto furgunsèin in dó la mōla la girêva cun l'istès mutōr, pó a la mâchina dóv' int al bavól a gh'è óna o pió mōli coleghêdi a l'êlber ed trasmisiòun e diêter uşvéj necesâri p'r al só lavōr. Còst l'à permés a i mulèta ed zibîres per mèter a nōv, in pió di curtē, ògni gèner ed lâma cm' al fôrbîş grôsi o céchi, o prodòt 'd asâr cme al fôrbîş da sèida (dimòndi pió difécili da gusêr in dó 'gh vōl 'na mōla ch' la vâga fôrt dimòndi e 'na şmereliatrîce) o dal fîl dimòndi sutîl cme i curtē da persót.

Adèsa la figûra dal muléta la s'è specialişêda perché, per fê un lavōr bèin fât, è necesâri avèir cgnusèinsa ed la lavurasiòun di metâl, cgnusèinsa 'd j asâr e di tratamèint a chêld e cgnusèinsa int i materiêl che grâten.

Difâti, còla che 'na vôlta l'ēra vésta cme 'na figûra uriginêla, incō l'è 'n' ativitê ch'la dmânda cgnusèinsi tètnichi e sovermân pió che bòuni.

 

Ma, d' in dó deşvînel cól mistēr ché?

Còst l'è ûn di mistēr di valigiân ed la Vâl dal turèint Resia in pruvîncia 'd Udine.

Per la particulêra puşisiòun geogrâfica la popolasiòun ed la Vâl Resia l'à duvû, int i sècol pasê, catêr fōra in cuntinvasiòun di lavōr che permetésen a la gînta de scamper in 'na vâl işolêda, cun 'n ingrès sōl dal vôlti sarê a câşva 'd lagamèint , frâni o nèiva, tânt da duvèir supurtêr di lòngh peréiod 'd işolamèint

L'è vêrs la fîn dal '700 che, a sègvit ed la costrusiòun di grôs impiânt ed servési póblich in Eurôpa cme strêdi, pûnt, ferovéi e lavōr in muradûra in gèner, che ânca quî 'd la Vâl Resia àn imparê 'd j êter mistēr e tra quisché al mulèta.

L' è a Stolvizza, l'ultém paèiş ed la vâl,  in dó dabòun è cumincê cól mistēr e ché l'è ânch al paèiş ch' l'à dê al pió grôs nómer ed praticânt rispèt a tót chiêter paèîş ed la Vâl. Ch' j artigiân ché, un tèimp sèinsa insègna ed publicitê, àn girê, in pió che l'Itâlia intēra, tóta l' Eurôpa. Int i tèimp indrē i mulèta a s' în purtê ânca vêrs paèiş un pō pió luntân cme la Grēcia, la vècia Jugoşlâvia, Albanéia, Turchéia, Séria, Egét e quelchidûn al dîş che gh'è dal fotograféi 'd mulèta in Israēle in Tèra Sânta insém al Gôlgota.

In Ungheréia, a Sopron un mulèta reşiân l'è dvintê l'òm ed fidócia 'd arcidóca Francesco Ferdinando.

Tr' al dō guèri mundiêli, soquânt reşiân a gh'îven la butèiga in Lébia. Mó dimòndi în al stôri 'd mulèta ch' àn avû furtûna int al mònd.

Un mistēr ch'al dmandêva tânt sacrifési mèiş ed luntanânsa da cà sèinsa èser arcgnusû, quând a 's turnêva, dal fiōl che intânt l'ēra nê e chersû.

Cól mistēr ché al pretendîva inzègn fîn, dimòndi speriĵnsa, grôs e-spîrit 'd atamèint e dimòndi mó dimòndi impègn, tóti qualitê ch'an fêven mìa difèt a la popolasiòun lavuradōra 'd la Vâl.

Despès, fîn pôch tèimp fà, fêr cól mistēr ché l'ēra 'n' uşânsa 'd faméja, al pasêva dal pêder a i fiōl che, apèina in etê, a gnîven purtê in gîr a lavurêr cun al genitōr. Quelchidûn al finîva gnân al scōli, difâti al necesitê 'd la faméja ēren tânti che 's duvîva sfrutêr fin in fònd tót' al j ucaşiòun,  e, per còst, dimòndi 'd chi ragâs a chersîven sèinsa 'n' istrusiòun.

Andêr a vajòun per i Paèiş, d' in piâsa in piâsa, al mulèta l'é stê cgnusû, stimê e rispetê e ânca spetê, perchè al rivêva 'd sicûr,  al só gîr prugramê l' al turnêva a purtêr int la "só" zôna, cun al só clâsich şbrâj "Dòni... dòni a gh'é al mulèta!"

Incō purtrôp al crîsi in tânt setōr, al môd ed vîver cambiê àn fât calêr dimòndi al nòmêr ed j adèt de sté mistēr  ambulânt.

Mó a gh'în incòra in soquânt che vân avânti cun stè vintûra ed lavōr cun di mèz adât al mumèint e cun tót sovermân quistê int al tèimp ed generasiòun só generasiòun.  É sparî, int al pasêr 'd j ân, al vèc mulèta in biciclèta, però la só sparisiòun l'an prà mai scanşlêr al ricôrd de sté figûra carateréstica 'd artigiân ch' an 's saîva mìa da dó 'l deşgnîva e mai a 's saîva in dó l'andêva.

La só figûra 'd persòuna onèsta e lavuradōra, che puntuêl cme 'n cronômetro al vişitêva al nôstri cà, l'armagnrà int la stôria e int i ricôrd ed tót quî ch' àn visû chi tèimp là, per sèimper.

La biciclèta

Al carèt

Al monumèint a Stolvizza