Al Mōr

 

Al frût da mōr  biânch

Un filêr ed mōr 

Al frût da mōr  nîgher

'Na vôlta gnîva dét: "la vîda l'é fèmna e la dēv èser maridêda" e tra i marî 'd la vîda, l'ôpi (nòm sientéfich "Acer Campestris"), l'ōlom (nòm sientéfich "Ulmus minor"), la piôpa (nòm sientéfich "Populus"), a gh'ēra ânca al mōr (nòm sientéfich Morus celsa)  bòun per i zèt zōven da dêr a i vidē e bòun per dêr da magnêr al fòj al bèigh, còl ed la sèida, ch' l'à tgû só la cunuméia di cuntadèin e di comerciânt in soquânt sècol ed la stôria 'd Rèz.

Al mōr int al dō varietê "alba" e "nigra" la fa pêrt ed la faméja dal "Moracee". I dû gèner a 's arvîşen dimòndi, tânt da gnîr despès cunfûş, al mōr biânch e còl nîgher a gh'àn dō stòri separêdi ed nèt: al prém l'é uriginâri 'd la Cîna e int l'antichitê l'ēra cultivê in tóta la pêrta a sîra 'd l'Asia cme magnêr p'r al bèigh ed la sèida. Al rè normân Ruggiero II al l'à purtê int al règn ed Sicélia int al 1130. Int al 1500 l'ēra bèle cgnusû int tóta l' Itâlia. Préma ed rivêr in Itâlia al gnîva cultivê int l'impēr Bişantèin, in dóv' al mōr biânch l'êra rivê da la Cîna atravêrs la Pêrsia.

Al mōr biânch  (Morus alba) al pōl stêr al mònd per quâter sècol cîrca.

Al mōr nîgher invēci l'é da sèimper un êlber da frût lighê a j ûs ed la cuşèina dal Mediterraneo. Al gh'à cme zôna 'd urégin la Pêrsia, la Turchéia e l'Arâbia. Bèle i Rumân a n'in cgnusîven i frût ch'ēren stimê mia sōl da Ovidio (43 p.C. – 18 d.C.)  mó ânca da Plinio al Vèc (23 d.C. – 79 d.C.).

Ind i tèimp indrē l'ēra stimê cme un rimèdi ch' al guarîva tót i mêl; difâti dal mōr nîgher a 's utgnîva divêrsi medzèini miraculōşi.

Al mōr biânch e còl nîgher a fân 'd j êlber grandiōş, êlt fîn a 10 mēter al prém e 15 mēter al secònd e lêregh etertânt. Al capèl l'é rutònd e lêregh; al fòj lònghi fîn a 15 centémeter, ed culōr vèird vîv, pió scûr' int al mōr nîgher. La fiuridûra, dal pûnt ed vésta ed l'urnamèint, la cûnta pôch e gnînt: i fiōr în céch e a còpa, verduşèin. I frût a madurésen int l' istê e sèmbren dal môri (còli 'd râşa) bişlònghi, biânchi o quêşi nîgri a secònd dal gèner.

Grôsa l'é la quntitê dal fòj ed mōr che i bèigh ed la sèida a magnêven a quâter ganâsi préma 'd sarêres só int i fulşē e în cgnusû al grôs lavōr e al scumditê che l'alevamèint dal bèigh ed la sèida al purtêva per i cuntadèin di tèimp indrē: bâsta dîr che quêşi tóti al câmbri ed la cà a gnîven impgnê dal j arèli in dó gnîva pugê la fòja per chi magnadōr a quâter ganâsi ch'ēren i bèigh.

In cumpèins, prôpia p'r al grôs guadâgn che gh'ēra int la vèndita, i fulşē ed sèida ēren óna da pió grôsi intrêdi per la gînta 'd campâgna.

I mōr int l'arşân ēren prutèt e int al 1509 a 's rîva a minacêr pèini dûri per chi al danegêva o al cavêva "gli arbores morum piantati in grandissima copia per cavarvi il serico". A se stabilésen ânch di prèmi per i supiòun per fêr in môd ch' a 's fâghen cgnòser "ad bonum et utilitate universalium",  in pôchi parôli al bèin cumûn.

Int al 1663 a 's rîva a piantêr i mōr insém al mûri e i rivêl ed la sitê e l'é l'istès Cmûn a urganişêr la piantumêda.

Al stôrich Alcide Spaggiari al testmònia che al mōr al gh'ēra bèle préma int l'arşân e a Rèz fîn da la fîn dal XVI sècol a 's produşîven e a 's purtêven a l'èster grôsi quantitê de şdâs che, cme dîş al nòm, a gh' îven la rēda ed fîl inturtiê 'd sèida perchè, alōra, an îven mia incòra inventê al môd ed fêr di fîl 'd fèr sutîl dimòndi.

S' a 's dà 'n' ucêda şvêlta al vicèndi dal mōr e a còli 'd la sèida int la nôstra sitê a gnòm a savèir che int al 1847 a vîn adiritûra fât la cûnta 'd tót j êlber ed la pruvîncia: di mōr, secònd al lavōr 'd un têl Giacinto Scelsi, a 'gh n'é bèin 267.101. Int al censimèint dal 1909 invēci a sêlta fōra la decîşiva pîga a l'abandòun ed la cultûra int tóta la Pianûra padâna cun al nómer di mōr che al vîn ridòt ed 200méla unitê.

Ónica la stòria de sté piânta scampêda a l'êrt ed la sèida ânca grâsia al só grôs adatamèint al nôstri stagiòun (arcurdòm che al mōr an n'é mia 'n êlber dal nôstri pêrit); soquânt bē filêr de sté gèner a 's pōlen incòra vèder a Calêren in dó un bèl filêr l'é adiritûra difèiş da la lèg regionêla cla difènd j êlber ed grôs valōr stôrich. Ed j êter bē filêr a crèsen a Codmònd int la stradlèina cla pôrta a la stasiòun, égh n'é a tâch a i Canêl e aşvèin a la Gàida.

Un avîş ed diviēt dal tâj di mōr

Int al pradèin ed 'na cà a tòra int la burghêda 'd la Pusiòun ed Muntêlt a i pē dal Muntdûr. A gh'é un grandiōş êlber ed soquânt sintunêr 'd ân cun al fóst cûrt cun di râm şlansê e a maciòun e cun 'n capèl artundê e al fòj a fōrma 'd cōr. L'é 'n mōr biânch, tânt grōs che dû òm an gh' la chêven mia a brasêr, e l'è lé, a 's dîş, da 500 ân.

Al mōr an se spōşa pió cun la vîda, né al dà da magner al bèsti; chî frût dōls dimòndi ed culōr ed pōrpra o biânch dal savōr particulêr e ch' an 's pōlen mia scurdêr per quî che gh' àn di ricôrd cun pió ed sinquant ân, adèse în cunfûş cun al môri dal râşi e melvést perchè a "spôrchen" apèina câschen per tèra. Acsé cm' al mân e i lâber se spôrchen, tînti 'd pōrpra, apèina i gustòm. In realtê al mōr l'é 'n êlber grandiōş e cun mél virtó ch' al duvré èser druvê pió despès int i giardèin póblich e privê, tôt fōra per al zôni asfaltêdi e i parchèg.

An bişògna mia scurdêres ânca che al mōr al gh'à dimòndi virtō medzinêli, cgnusûdi fîn da i tèimp antîgh.

Al grēch Dioscoride Pedanio (40 - 90 d.C. cîrca) dutōr e farmacésta dal piânti, ânca se al scuragêva i frût cme magnêr, a  j urnêva per guarîr al catâr, al mêl 'd gōla, l'ûlsra. Al cunsiliêva in pió al decôt ed la raîşa per gaurîr al bèigh solitâri e al fòj, tridêdi in l'ôli, cûnt'r al scutadûri e int l'aşèj per favurîr la cresmônia di cavî.

 

Al mōr al dé ‘d incō

 

Al mōr biânch

L'ûş dal mōr biânch l'ēra lighê a l'alevamèint dal bèigh ed la sèida. Adesa l'é druvê dimòndi pôch cme piânta da frûnt dal mumèint che al savōr a s'égh dà 'd nêş (dulsâster cun 'na pûnta acidōşa). I frût a gnîven cunsidrê 'na pûrga alzēra. Per la grôsa quantitê ed sócher che gh'àn deinter (pió dal 20%) soquânti popolasiòun ed l'Asia i druvêven cme indulsidōr, sia frèsch sia sèch, ridòt in farèina. Per fermentasiòun a 's pōl utgnîr un quèl da bèver alcôlich; al lègn al gnîva druvê per fêr 'd j uşvéj e di lavōr céch 'd incâster.

 

Al mōr nîgher.

 In Itâlia centrēla e in Sicélia al mōr nîgher l'é cultivê per èser druvê int al pôst per fêr: marmelâti, gelatîni, surbèt, dōls, grâpi e sòt e-spîrit.

L'ûş in macedônia ed frûta ed chî frût céch lé a miliōren al savōr e al parfóm. Cme rumâtich e colorânt per zlê, al dà un culōr bló-viulèt.

Al decôt ed fòj al gh'à dal proprietê antibiôtichi. La pōlpa la vîn druvêda cme blèt per mâscri calmânti 'd pèli sèchi, al sûgh al vîn druvê int âqui per la pèla.

Propritê mezdinêli di frût, fòj, raîşi e scôrsa: cûnt'r al catâr, cme destuşgânt, cme pûrga alzēra, cme linfrescânt e ricostituèint; un tèimp mia trôp luntân a gnîven druvê  per calmêr l'âfta, l'engîna, l'indeblimèint, per quî ch'ēren stétich e p'r al infiamasiòun in bòca.