Al Mēder

 

'N' amsōra

Mdōr

(Archévi Pietro Pensa)

Cōv  fât

Fîn da i tèimp indrē al furmèint l'é  stê tôt só a mân cun l'amsōra che, da pió ed mél ân, l'é sèimper stêda fâta in cla manēra.

Al mēder l'ēra un lavōr pèiş, cumincê sèimper a l'alvêr dal sōl ânca per schivşêr, per còl ch'as prîva, la scalmâna dal  peréiod. Difâti al furmèint al gnîva tajê vêrs la fîn ed zógn e i prém ed lój. L'ēra un lavōr lòngh, al tèimp necesâri l'andêva da j ôt a i quéndeş dé, a secònd e la larghèsa ed la cultûra e 'd la mân d'ôvra a dispuşisiòun, per còs l'ēra necesâri un bòun nómer ed persòuni, oséia tót quî ed la faméja, quî che gnîven a dêr 'na mân e i şvinânt che finîven préma ed mēder, però a quisché, préma o dôp,  l'ôvra la duvîva èser dêda indrē. Al spîghi a duvîven èser tajêdi cun l'amsōra, mési insèm a manē e pó lighêdi in cōv, oséia in fâs mia trôp grôs cun al spîghi tōti 'd un lê.

L'amsōra la duvîva èser bèin arfilêda: còst as fêva despès cun al bâter, per tōr via i pusébil dèint, cun un martèl a pôsta e 'na ancóşna cichîna, ciamêda piantòun, piantêda int 'na sôca o per tèra e pó dê al tâj cun la prēda, 'na lastrèina ed prēda dûra e nigra ch' as tgnîva a purtêda ed mân, tachêda a la séngia dal brêgh dèinter un côren ed vâca ch' al fêva da stóc.

Al spîghi tajêdi ēren mési insèm in fâs lighê cun muvimèint şgalmêder cun soquânt stugòun. Ôgni squêdra de mdōr l'ēra fâta da soquânti persouni (4, 5 o 6): ûn l'ēra al tajarōl o ligadōr (câp e-squêdra) chiêter ēren j a-mdōr. J a-mdōr andêven avânti in rîga luntân un mēter cîrca ûn da cl'êter cun 'na fâsa ed lavōr ed cîrca 3 mēter. Al ligadōr ch' al gh' andêva a drē, in pió che dêr j ōrdin e tgnîr a drē la squêdra, al gh'îva ânca al cûmpit ed mōvres da un cò e cl'êter ed la squēdra, tōr só i manē tajê e lasê per tèra, ed sistemêri e lighêri in cōv. La ligadûra la gnîva fâta cun al furmèint: al ligadōr al sieliĵva di stugòun lòngh cun incòra la spîga tachêda, che pó a n' in fêva 'na trèsa e 'na sôrta ed ligâja ch' la gnîva druvêda per lighêr i cōv.

La grusèsa di fâs l'ēra dêda da la lunghèsa di stugòun druvê per la ligadûra.

Ânca còst l'ēra un lavōr fadigōş e 'gh vrîva ed la şgalmêdra e precişiòun, per fêr in môd che i cōv an se şlighésen mia. Mia sōl, al ligadōr, al duvîva èser şvèlt in môd ed dêr l'andamèint a j a-mdōr, per còst despès a fêrel l'ēra al padròun o al cuntadèin dal fònd. Dôp i cōv a gnîven lighê e més insèm a trî o quâter, in pē, pugê tra 'd lôr cun al spîghi in êlta e lasê int i câmp soquânt dé, còst quând al furmèint an n'ēra mia madûr dal tót e s' an piuvîva mia.

A la sîra o dôp soquânt dé, cun un câr, as tulîven e 's purtêven int l'êra in dó saré stêda fâta la batdûra e a gnîven impilêdi in cavajòun, fât in môd da tgnîr a quêrt al spîghi in chêş ed 'na piuvûda o 'na timpestêda.

Per difèndres dal sōl ch' j òm a purtêven, generalmèint, un capèl ed pâja e al dòni di grôsa fasulèt che gnîven druvê ânca per tgnîr só i cavî.

Un quêlch a-mdōr as quacêva ânca al mân per an tajêrsi mia cun  l'amsōra, e, secònd cme a gnîva ciapê al manèl,  al didlòun e al dî drét o al dî malèin, al dî ed l'anèl e al dî ed mèz ed la mân ch'al ciapêva al spîghi, cun  di pcòun de stôfa e ânca infîlê dèinter a di tubèt fât cun di pcòun tôt dal câni.

A mezdé a rivêven al dòni cun dal sèsti cun dèinter al magnêr per tót: a se stendîven, magâra a l'òmbra ed 'na piânta, tvâj culorêdi a quadrèt, a gh'ēra per tót pân, furmâj, salóm, e, naturalmèint, al vèin.

Tót al lavōr, (dal tâj dal spîghi, al traspôrt, a la batdûra), l'ēra sèimper fât cun riguêrd in môd 'd an pêrder mia 'na grôsa quantitê ed grân.

Subét dôp, che al câmp l'ēra stê mdû, a rivêven al spigoladōri. Dòni zōvn e ansiâni dal faméj pió puvrèti che, quêşi per un dirét mia dichiarê e cun impègn, a catêven só al spîghi, armêşi bandunêdi, per fêr farèina e pân.

Còst l'ēra ed sicûr un sègn ed la povertê che, alōra, a gh'îva tânta gînta dal periferéi cuntadèini mó ânca un sègn grôs ed l'impurtânsa dêda al furmèint

I prém dal 1800 în stê al peréiod dal cambiamèint: in Amèrica e Inghiltèra a s'è cumincê a fêr al prémi şgadōri mecânichi tirêdi da dal bèsti in grêd ed fêr al lavōr ed duşèini 'd òm. Tirêdi da bō o da cavâj a şghêven al furmèint per 'na strésia ed 80-100 centémeter, e al lasêven per tèra, tót da cla pêrt cun al spîghi a l'indrē, per èser dmèj lighê in cōv.

La préma mâchina da mēder dègna dal nòm la pôrta la fîrma ed Gladstone, che int al 1806 la fât 'na mâchina cucêda da un cavâl (tót al mecanîşem l'ēra davânti a la bèstia ch' ed drē la ghîva al cuntadèin ch' al guidêva), cun un désch ónich cun un diâmetro grôs ch' al gh'îva int l'ōrel dal lâmi che tajêven e di dèint, p'r aşvinêr i stugòun al lâmi.

Al lavōr al gnîva pó miliorê dal mâchini uriginêli ciamêdi mâchini da mēder mecânichi, fra costi la préma ed tóti McCormick (brevetêda al 21 ed zógn 1834).

Int al 1858 i fradē Charles e William Marsh a tōşên al brevèt ed 'na mâchina da mēder ch'lēra bòuna ed lighêr i cōv préma ed punsêri a tèra.

Al prémi mietilēga ēren tirêdi da di cavâj o vâchi e al muvimèint dal mecanîşêm dal ligadōr l'ēra dê dal muvimèint dal rōdi.

Préma ed la secònda guèra mundiêla 's vèden in Itâlia al mâchini da mēder a fèr tirêdi da di bō, che gh'îven dō rōdi, la fêlsa ed fiânch, un un rastlèin in lègn tachê a la fêlsa, dû scranèin. Un scranèin l'ēra riservê al guidadōr di bō e cl'êter a la persòuna che per mèz 'd un pedêl al fêva alvêr al rastlèin e şbasêrel dôp ch'l'ēra stê tajê 'na quantitê ed furmèint necesâria a per fêr al cōv. In pió cla persòuna ché la gh'îva un furcòun cla gnîva druvê per fêr andêr fōra al cōv dal rastlèin.

La mâchina McCormich dal 1834

(sarêda)

Tr' al prémi mâchini da şghêr, druvêdi pó ânca per mēder, che a i prém dal 1940 àn  arnuvê dal tót l'idèja dal tâj ed l'êrba/furmèint fîn alōra fât a mân o cun mâchi grôsi e che tgnîven dal sît tirêdi da di cavâj, a gh'è stê la MF243. L'è stêda fâta vèder int al 1943, int al pîn ed la secònda guèra mundiêla, ch'la cumbinê, int al nôster Paèiş, cun l'inési ed l' ûş ed la mecânica int l'agricultûra.

La MF243 la rapreşèinta 'na vèira rivulusiòun int al mònd agrécol dal tèimp sia per la só grôsa potèinsa ed produsiòun che per al reêl milioramèint ed la véta di cuntadèin mia pió custrèt a fadigōşi giurnêdi ed tâj a mân.

Cól mudèl ché al gh'îva al rôdi in fèr sèinsa al gòmi e 'na largèsa ed tâj ed pôch ed pió 'd un mēter. La mâchina da şghêr MF 243 l'è stêda fâta a Abiategrasso int al milanèiş, int i stabilimèint ed l'aşiènda che, da la préma lètra dal cugnòm da trî sôsi fundadōr, Bonetti, Castoldi e Speroni, l'à ciapê al nòm ed BCS. La BCS, int j ân, la gnîra cgnusûda int tót al mònd.

Vêrs la fîn ed j ân '50 a s'è cumincê a druvêr la mietilēga a mutōr ch' as guidêva mèinter a se stêva a sēder int un scranèint e ch' la şghêva al furmèint. Al cōv, lighê cun la côrda, al gnîva fōra ed fiânch.

Tóti cal mâchini ché, pôch a la vôlta, a i prém ed j ân sinquânta îven bèle cambiê 'na grôsa pêrt dal lavōr fadigōş e 'd la mân d' ôvra, sèimper pió schêrsa e chêra, int al setōr agrécol.

La BCS MF243

Int al "Prontuario dell’Agricoltore", edisiòun Hoepli dal 1936, a gh'é scrét che per mēder a mân (oséia sghêr e lighêr) un èter égh vrîva 10 giurnêdi ed 10 ōri 'd lavōr, mèinter 'na mietilēga tirêda da dû bō la stèsa metradûra la gnîva fâta in 0,3 giurnêdi: dòunca la mâchina la pasêva davânti a l'òm per pió ed trèinta vôlti, mèinter per mucêr i cōv al tèimp l'ēra sèimper còl.

Al "Nuovissimo Melzi", edisiòun dal 1950, al scrév, a la vōş mēder mecânich, cól cunfrûnt ché:

 

"mentre un uomo miete al massimo 0,02 ettari  (cioè 200 metri quadri)  all’ora, una mietitrice legatrice tratta da quattro bovi lavora mezzo  ettaro (cioè 5000 metri quadri), due mietitrici legatrici affidate a un trattore ¾ di ettaro (cioè 7500 metri quadri )".

 

Int al j ûtlmi nuvitê a gh'é la mietitrèbia ch'la mēd e bât, al furmèint,  int l'istès mumèint.

La pâja l'armâgn int al câmp e dôp la vîn strichêda in balòun cun dal mâchini fât apôsta: al j imbaladōri.

Int al 1956 è stê preşentê la préma mietitrèbia a mutōr italiâna, la Laverda M60.

La préma mietitrèbia a vapōr l'é dal 1812.