Al Marangòun

 

La butèiga

Al bânch

J uşvéj

Un mistēr antîgh e nôbil. Còla dal marangòun l'é 'na profesiòun ch'la reşést e la se şvilópa int j ân in dó cambîen i materiêl e ch' la patés ânca lē al crîşi 'd la cunuméia mó ch' la vèd mâi al tramûnt. L'êrt 'd intajêr, ed muntêr e arfinîr al lègn l'é prubabilmèint ûn di lavōr cun pió fantaşìa 'd tót. A partîr da i tèimp préma 'd la stôria la lavurasiòun dal lègn l'é stêda òna dal prémi ativitê ed l' òm: da la clêva e dal lânci di prém tèimp ed la civiltê, al canòj scavêdi int i fóst 'd êlber, al piudèini druvêdi in agricultûra, a i şgabē a trèi gâmbi.Cun j ân a s'é pó pasê a druvêrel ânca per la costrusiòun dal cà e 'd la mubélia fîn al cumplichêdi impalcadûri 'd l'època modêrna. Bèle a partîr dal Medioēv l'ûş dal lègn l'ēra dimòndi cumûn  e còsta l' à purtê a la tajêda dal forèsti, al lègn l'é dvintê un materiêl sèimper pió chêr e l'é per còst che al j indóstri 'd incō a drōven sèimper di pió di materiêl şmercê cme, per eşèimpi, al compensê, al truciolê e al cartounfébra, prodòt che 's imbêrchen mìa cun l'istèsa facilitê dal lègn naturêl e che dmânden mìa 'na stagiunadûra lònga e curêda.

Curiōşa e strâna l' as pōl dîr l'urégin dal nòm in dialèt ed còl ch' al lavôra al lègn: al "maragòun" perchè al nòm marangòun al sré còl 'd un uşèl, in italiân "marangone o cormorano" (Mergus menganser al só nòm sientéfich ), ch' al ciâpa i pès mèint al 's bóta int l'âcva. 

Int la parlêda di marinêr cól nòm ché al gnîva dê a quî ch'es butêven in mêr a psêr al nêvi sòt al livèl 'd l'âcva. D'ed ché prubabilmèin è nasû la parôla italiana "marangone" cme mèister ed manarèin int j arsenêl e, pió in generêl, carpentēr. Int al grēch modêren la parôla "marankòs" a vōl dîr marangòun, acsé cme al tûrch "marangoz" a vōl dîr carpentēr.

'Na vôlta la tajêda 'd j êlber la gnîva fâta cun al marâs e rèşghi a dû mânegh, pó 's andêva avânti cun la şbrucadûra, a la divişiòun dal lègn per qualitê e psadûra e a la preparasiòun di ramâgn lighê. L'ēra dimòndi impurtânt an butêr via gnînt. Quând al lègn al rivêva al cà di cuntadèin, j òm a spachêven al sôchi, j ansiân e i ragâs impilêven bèin a mōten i pcòun ed lègna che gnîven druvê préma per i camèin pó, pió têrd, p'r al stóvi. In ògni faméja 'd cuntadèin a gh'ēra sèimper ûn cl'ēra bòun ed lavurêr al lègn che, dôp avèir sistemê al "frût dal bôsch", a 's metîva a fêr, ispirê da j ûş e dal necesitê, 'na sèria 'd bagâj che, sibèin a la bòuna, în rivê fîn a i noster dé guardê cun meravéja e incânt.

I pió spêlter tajêven i travòun per i còp dal cà e al j âsi per i lavōr da marangòun.

J uşvéj che druvêven an n'ēre mia mìa ed sicûr freşatrîş avtomâtichi, mâchini per squadrêr, mâchini per fêr i mâs'c, piagadōri o piâli elètrichi e sèighi circolêri mó sèighi a tlêr, piali e pialèt a mân, e scarpē per scavêr.

E cun chi pôch mèz lé, int al cōrs ed la stôria, i marangòun àn fât per tót al mònd pûnt per unîr al valêdi dal muntâgni e pasêr di fióm, câr per traspurtêrla rôba, pôrti, fnèstri, têvli, scrâni, môbil per mubiliêr al cà, castē e palâs ed rè, bânch, altêr e scultûri per dubêr cēşi e catedrêli.

La butèiga dal marangòun ed 'na vôlta l'ēra dèinter al grôsi pusiòun o int i bōregh cuntadèin, mia luntân da còla dal frâp, perchè in soquânt lavôr al dō ativitê a 's dêven 'na mân. Al marangòun 'd campâgna despès al druvêva l'ajót 'd un ragâs ed butèiga (faturèin, garşòun) ch' al gh'îva al cûmpit, in pió che pulîr, mèter a pôst, fêr traspôrt céch, fêr divêrsi cumisiòun, la responsabilitê dal bòun funsionamèint ed la stóva e dal cuntròl dal livèl ed l'âcva dal tigîn ed la côla druvêda int i lavōr ed muntâg.

Alōra al marangòun al duvîva èser brêv e bòun ed fêr tânt mistēr, int al sèins che al duvîva savèir fêr ed tót: i cuntadèin  a n' în dmandêva l'intervèint per ògni lavōr. Al duvîva justêr al bòti, al tîni e 'd j êter bagâj fasê cun al fèr (butêr); al duvûva justêr i câr, i barôs e al bîghi e, s' l'ēra necesâri, fêri só (al caradōr); al duvîva pó savèir fêr i môbil, oséia savèir fêr e justêr i môbil a la bòuna  che dubêven la cà di nôster cuntadèin: cherdèinsi, têvli, scrégn ed la farèin, tulēr . Al duvîva savèir fêr pôrti, purtòun, fnèstri, lêr, sèinsa scurdêres di mél êter bagâj  che prîven servîr int 'na cà: l'âsa e i cavalèt per la bughêda, la tulirōla, justêr schêli, scalèt e via acsé. A 's pōl dîr che al sō cgnusèinsi e sovermân a duvîven èser dimòndi mó dimòndi.

Sōl per fêr 'n eşèimpi la costrusiòun di tlêr per i vēder dal cà 'd campâgna l'ēra un bèl buşèl: fnèstri mēl stablîdi, ed fōrmi mia regolêri, l'ēra bèin difécil catêr l'amzûra giósta.

Despès al marangòun l'ēra jutê da operâri che gh'îven l'incâregh ed tajêr j êlber, bèle cumprê in pē, oséia incòra da cavêr, diretamèint dal cuntadèin. Atèint e pîn ed malési cme l'ēra, al saîva che al piânti a duvîven èser tajêdi cun la lûna pîna, luntân dal giurnêdi cun al vèint o préma 'd un temporêl, còst per schivşêr, préma 'd tót p'r al piânti cun un lègn ed valōr cme la nōşa, un atâch préma dal tèimp di tarōl.

Sòt ed ló al gh'îva i şgantèin, ragâs ed butèiga che tajêven al j âsi cun al şgòun, a duvîven stêr ben atèinti 'd andêr adrē a la vèina dal lègn. L'algnâm al duvîva pó èser impilê per fêrel schêr bèin, per impidîr ch' al  s' imbarchêres.

I lègn pió desdpès druvê ēren quî dal pôst cme l'ōlom, la piôpa, il mōr, al plâten,la srēşa, al pèir e la nōşa.

Dal mumèint che 'l marangòun al decidîva ed fabrichêr, al cumincêva a siēlier al j âsi giósti da 'na calâstra, al cunsidrêva, al caresêva, al stimêva i gróp, al fisûri, l' elasticitê  'd l' asòun, la stagiunadûra, cun al nuşèti al batîva insém a l'âsa per cuntrolêr che 'l lègn al gh'avés mia di destâch ed j anē, al cuntrolêva che la fébra dal lègn la sìa dréta e pêra. Cun st' al veréfichi l'ēra in grêd ed capîr se 'l  j âsi a deşgnîven da 'n êlber butê zò al mumèint  gióst (an duvîva mia èser trōp zóven e gnân trôp vèc), se 'l j âsi ērenstêdi sghêdi in manēra giósta e stagiunêdi in môd adât, se 'l lègn al tendiva a imbarchêres.

Mó la vèira bravitó dal marangòun la se mzurêva cun la costrusiòun dal câr agrécol. Al câr emiliân l'ēa fât da dimòndi pès e divêrs tra ' d lōr, ciaschidûn al gh'îva la só funsiòun ed fōrsa o 'd purtêda. Tót pès impurtânt però al pió difécil da fêr l'ēra la rōda perchè l'ēra cumplichêda, la duvîva èser rubósta, la duvîva durêr int al tèimp e, préma 'd tót, al j amzûri a duvîven èser perféti pôst che tót j elemèint, 'na vōlta muntê, a duvîven èser un pès ónich e al duvîva funsionêr sèinsa scavagnêres.

Per  fêr al mòs a gnîva druvê la nōşa o l'ōlom, , a 's catêva un pès ed lègn sân sèinsa gróp e venadûri, stagiunê almēno sē ân,  égh gnîva dê la fōrma cun al tōren. I râg, fât cun un lègn dr e rubóst cme la gaşéia, a gnîven lavurê e incastrê dû a dû int al gâvel, óna dal quâter pêrt dal gîr ed la rōda fât in nōşa o ōlom, a la fîn a 's utgnîven tânt lunôt che fisê al mòs centrêl êren l'usadûra 'd la rōda.

L'ûltma, mó la pió impurtânt, operasiòun l'ēra al fisâg dal serciòun, amzurê al gîr ed la rōda, a 's tirêven via dû centémeter, còla cla gnîva ciamêda la stréca. A gh'é da savèir che al serciòun, ch' al gnîva lavurê dal frâp, al gnîva scaldê in 'na fuşèina e quând l'ēra verghèint, per còst l'êra un pô şlarghê, al gnîva tôt só cun dal tnâj e sistemê 'd atôr'n al gâvel; mèinter al gnîva frèd al serciòun al turnêva 'd l' amzûra uriginêla, còst al strichêva int 'na bèla môrsa tót al tlêr ed la rōda.

Al muntâg dal serciòun ēren mumèint in dó tót j incarichê a duvîven èsere atèint e prnt a  j ōrdin dal marangòun, ògni indecişiòun la príva cumprumèter in môd grêv al lavōr 'd intēri giurnêdi.

Mó al dé 'd incō cun al şvilóp ed la tètnica l'à rèiş, al marangòun bòun ed fêr tót, 'na figûra inótila.

 

La stôria dal lègn.

L'òm da sèimper la savû druvêr, cun tètnichi pió o mēno şvulupêdi, al lègn sia per fêr ed l'energéia sia cme materiêr ed partèinsa per fêr  di bèin.

Al prém òm al druvêva al lègn per difèndres, p'r andêr a câsa, per tirêr só dal cà insém al gòci e per tirêr só dal j imperghêdid' atōr'n al la só cà.

Cun al pasêr dal tèimp a s'é cumincê a şvilupêr la navigasiòun insém a i fióm e l'é ché che j Egisiân pó, pió têrdi, i Grēc e i Rumân àn cumincê druvêr cól materiêl ché per costruîr al sō bêrchi.

Pó, l'é stêda lêrt int al medioēv e pó int al Rinasimèint a rènder al lègn un materiêl necesâri per  fêr dfi môbi e per fêr dal scultûri stupèndi.

Incòra incō, sibèin ech sién ed j êter materiêl, al lè al cunténva a 'd èser druvê in grôsi quantitê int l'edilésia, per fêr di môbil e 'd j uşvéj ótil a l'òm, cme la chêrta e tót chiêter materiêl fât cun la celulōşa.

 

Al lègn int la stôria

400.000.000 p.C.: al piânti a gh'àn més miliòun 'd ân p'r ocupêr al tèri gnûdi fōra da l'âcva. Dop avèir més al raîşi int al trèin per tirêr só l'âcva e i sêl minerêl per sfamêres, a s' în fât al fóst per fêr pasêr al cióc e al fój per ciapêr l'energéia dal sōl.

2.000.000 p.C. (circa): l'arîva l' "Homo Habilis" al prém a fêr e druvê 'd j uşvéj cun dal lègn e dal prēdi.

1.600.000/ 200.000 p.C.:L' "Homo Erectus", grâsia al lègn l'invèinta 'l fōgh. Grâsia a dû bastunsèin ed lègn che, sferghê fôrt ûn insém a clêter, a brûşen.

20.000 p.C.: in cól peréiod ché al lègn al vîn druvê per fêr ed j êrch, frèci , lânci e guêrs.

3.500 p.C.: In Mesopotamia a vîn inventê la rōda. Al rōdi êren fâti in trî pîgh ed lègn lavurê in rutònd, unî da un âs ed travêrs (sèimper in lògn). Al prémi rōdi cun i râg a vînen inventêdi int al 2000 p.C. .

200 p.C.: per traspurtêr al delichêdi e frâgili  brôchi a dû manegh in téra côta o vēder, i Rumân a druvêven cme imbalâg dal câsi ed lègn.

1800 d.C. / 2000: un particulêr  insém al tâj di bôsch ch' al pōl fêr pinsê; int al gîr ed 30 ân è stê ruvinê cîrca la 63% di bôsch ed la Sardègna per fêr dal carbòun e di trêv p'r al şvilóp dal ferovéi e per fêr dal nêvi. Nisûn, purtôp, l'à mai pió turnê a piantêr j êlber là in dóv' în stê tajê.