Al Magnân

 

A s'é cumincê a bâter al râm int al V sécol préma 'd Crèst; int al Medioēv, in Eurôpa e dal XVI sècol a cà nôstra, a 's sà di prém magnân, che girêven p'r al cà da cuntadèin e al cà 'd sitê, fîn a j ûltem ân cinquânta dal Novsèint.

Chi ērel al magnân? Al magnân al fêva pêrt ed chi artigiân un pô particulêr che cumpagnêven la véta 'd un tèimp, quând al cunsumîşum al gh'ēra mìa e al j ustadûri di bagâj ed cà al gh'îva un spâsi grôs.

Cól nòm e-strân che sèmbra ch' al deşvègna da 'na vècia parôla dal latèin popolêr "manianus", che, secònd quelchidûn, al deşgniré da "mànus", ed j êter a pèinsen ch' al sìa al nòm ed frêra specialişê int al saradûri e cêvi, da "manua" manélia, ch' al câta la cunfèirma int la parôla catalâna "manyà".

L'é 'na parôla cla gh'à urégin int l'êlta Itâlia: documèint bulgnèiş dal 1255, arpôrten cla parôla latèina ché, fôrsi 'd urégin medioevêla: "magnanus".

'Na volta cun cól nòm ché al gnîven ciamê ch' justêva e 'l fêva 'l cêvi, sramèint, bûş dal ciavadûri, mó ânca ch' justêva e 'l fêva pgnâti, parlèti e parōl (al ramêr) e chi stagnêva al pgnâti, parlèti e parōl ed cà (al stagnîn).

Magnân l'é 'na parôla però druvêda in môd e-şbaliê mó a n'in vîn fât ûş int la parlêda e int i vocabolâri comûn per ciamêr chi fà al lavōr dal stagnîn.

Int al  "Grande dizionario enciclopedico della lingua italiana" ed Salvatore Battaglia  aşvèin a la parôla 'magnân' a gh'é scrét: "artigiano che lavora alla fabbricazione e alla riparazione di oggetti di ferro per usi differenti (come serrature e chiavi, maniglie, ringhiere, cerniere, chiodi, succhielli e altri attrezzi di piccole dimensioni) oppure di utensili vari di uso domestico".

Al mudnèiş Ludovico Antonio Muratori (1672 – 1750) int al sō "Dissertazioni sopra le antichità italiane"  al scrév:

 " Magnano. 'Faber ferrarius'. Intorno all' origine di questo nome hanno strologato non poco gli Eruditi. Dice il Menagio: «Forse da Magnus, magnanus». Etimologia senza sale. Del medesimo sapore è la proposta del Ferrari, che scrive: « Ærarner , aeraminarius,  ramagnarius, magnano»  Non si puo dir peggio. Abbiamo molti nomi che non vengono dai Latini, ma sono stati formati dagli stessi Italiani. Ve n'ha di quelli che nati sono da un solo uomo, o qualche avvenimento, e si son poi propagatì per tutti i popoli. Vocabolo dunque lombardo tengo io che sia 'magnano'. Una volta si dava questo nome, non già ai ferrari e battirame, ma a quei soli che colla bolgia andavano in volta col volto tinto di nero, e con orrida voce faceano in tendere la loro arte, come fanno anche oggi. Cominciarono le femmine a chiamar costoro col nome suddetto per far paura ai loro fanciulli. Così anche ai dì nostri dicono: 'E'qui il magnano'; ed essi spesso tacciono ed ubbidiscono a udir la loro voce, o ad ascoltar  quella minaccia. Furono dunque appellati 'magnani' dal lombardo 'magnare', cioè 'manducare': facendo credere a' figli che costoro mangiavano i fanciulli disubbidienti. Quanto sia antica tal parola, si scorge da uno strumento milanese dell'anno 882... dove è registrato 'Bonellus qui dicitur Magniano'. Ereditarono gl' italiani questo nome  dagli stessi antichi, perchè fra gl'istrioni al tempo de' Romani v'era 'Manducus' (lo stesso che magnano), col quale nome anche allora  faceano paura ai loro ragazzi".

Al  "Manducus" ch' al vîn citê dal Muratori ché in séma l'ēra un òm cun di dèint grôs e 'na bòca grôsa, grân magnadōr ed tót còl ch'égh rivêva a tîr, l'é ûn di personâg ch' al fêva pêrt ed la comèdia latèina ciamêda "Antellana", 'n' antîga fêrsa rumâna, in urégin recitêda in "Osco" (léngua parlêda da j Osci e da i Sunniti) in ûş bèle dal I sècol p.C. e purtêda a Ròma int al 391 p.C..

Sé va bèin mó se fêven praticamèint i magnân? Al lavôr di prém magnân al gnîva fât cme tant' êter artigian dal tèimp: in viâz da un pôst a cl'êter. L'ēra 'na sôrta 'd emigrânt stagiunêl, un lavuradōr ambulânt che al partîva chi sà mai da dōve (nisûn alōra 'l i saîva), al purtêva al só antîgh mistēr in gîr p'r i paèiş, al sitê, al burghêdi; al magnêva quand' al prîva, al durmîva int al stâli, sòta 'n pûnt e, despès, sòta 'l stèli. Chi saîva mai s' al 's fermêva da 'na quêlch pêrt, s' al ghiva 'na faméja o s' al girêva in cuntinvasiòun. A 's dîş che i prém a sién partî da i mûnt a i cunfîn cun la Şvésra d'ed lé a s'în sparpâgne per tóta l' Itâlia. I pió furtunê a s' infât ânca la butèiga.

Csà ' gh ēra ed misteriōş int al só lavōr che a i nôster dé al pōl èser vést cme un quèl d' asê bişlâch? Gnînt ed tót còst, al magnân l'ēra: un saldadōr mó mìa ed chi saldadōr che 's sòm abituê a imaginêr; al magnân l'ēra còl ch' al justêva al parlèti e i parōl ed râm, un justadōr cun dimòndi sovermân ch' al druvêva la só vèina per gnîr acò a i prublēma céch 'd la gînt.

In ògni paèiş in dó l' andêva al gnîva ciâme cun nòm divêrs: ramêr, magnân, stagnêr, stagnîn e via acsé; instancâbil a 's fermêva int al piâsi, l'arvîva 'na sôrta ed butèiga dal mumèint in dó ló al spetêva la só clientèla, per lo pió dòni, ch' égh purtêven parlèti, cun bûş da sarêr, s'cîn, parōl ròt da vistîr cun 'na mân sutîla de stâgn, recipiĵnt machê 'd arbâter o parşêr, e via ch' andòm. Ló 'l tirêva fōra la só fuşèina alşēra a carbòun e al cumincêva la justadûra, se mìa a fêren dal nōvi; sé perchè tra 'n lavurèt e cl'êter al magnân al tirêva fôra 'na lamēra ed fèr dōls e cun di gèst e-şvêlt e precîş al fêva di ludrèt, padèli, s'cîn, caftēri ch' j arfinîva in sém a j ôrel cun al stâgn fûş.

'Na vôlta finîdi al justadûri e vendû tót còl ch' al prîva vènder, al magnân al tulîva só la só rôba e al partîva vêrs 'n êter paèiş o 'n' êtra burghêda.

A dîşen ch'al se vdîva arivêr da luntân, a's cgnusîva per la calèzna ch' al quacêva tót (vést ch' al druvêva dal carbòun e dal fèr), un pô cûrov sòt al pèiş ed la grósa, la casèta ed lègh o stôfa ch' al tgnîva in spâla cun dèinter j uşvéi dal lavôr: al martèl per bâter al lâstri 'd râm, la masōla per tirêr via al macadûri, al fôrbiş per tajêr la lamēra, la ciuldēra per fêr i ciôld da di pcòun ed râm, l'ancunşnèla,  'n ancóşna céca 'd asâr fisêda in sém a 'n pcòun ed lègn, al tnâj per mèter e tōr via dal fōgh i bagâj da justêr, al mândeş per arcalsêr al fōgh necesâri al j operasiòun ed saldadûra e de stagadûra, al stâgn, l'âcid muriâtich, l'uvâta e viâ acsé insòma... 'na sôrta ed bōrsa ed Mary Poppins.

Un personâg un pô particulêr cun 'n incâregh ed rispèt, in dó la comunitê 'd un tèimp la 'gh cuntêva in séma per fêr durêr dimòndi i pôver uşvéj ch'la druvêva tót i dé.

Dal nôstri pêrti l'ēra 'na figûra cgnusûda dimòndi perchè ògni stmâna al pasêva per i paèis, i gróp ed cà e 'l nôstri cà 'd campâgna a tōr só padèli, casarōli, sōl p'r i dōls, s'cîn che duvîven èser justê, magâri perchè gh' îven un bûş o per èser stagnêdi dèinter.

La stagnadûra di fònd dal padèli, e casarōli alōra la 's pinsêva necesâria perchè a gnîva dét che 'l râm al prîva mìa armâgner a cuntât cun al magnêr perchè l'ēra velenōş. Al padèli p'r al scarpasôt (al scarpasôt l'é 'na sōrta de scarpasòun 'd urégini antíghi dimòndi cgnusû int la Bâsa) ēren al prémi a èser stagnêdi pó gnîva al casarōli e 'l j êtri parlèti ed cutûra; a gnîven scartêdi sōl i sōl, oséia i stâmp p'r al tōrti salêdi o dōlsi e la parlèta 'd la pulèinta. Còsta in soquânti zôni la gnîva ciamêda 'la stagnêda' ânca se dèinter la luşîva dal culōr ròs dal râm.

S' l'ēra ûn di "furtunê", dôp avèir carghê la biciclèta ed tót i bagâj da justêr, al partîva p'r andêr int  la só butghîna per fêr i lavōr, se no i lavōr i fêva int al pôst: 'na burchèta ed râm arbatûda la sarêva un buşîn; 'na culêda de stâgn fûş, int al fònd ed 'na parlèta, e sparpagnêda in spesōr tót cumpâgn cun un strâs al fêva dvintêr la parlèta da fōgh impermeâbil al râm velenōş. Dôp la justadûra al sgrustlêva al patrlèti d'ed fōra o ânca d'ed dèinter, còli mìa stagnêdi, cun dal spasèti e pōlvri che sōl ló al cgnusîva e al fêva dvintêr bèli e lustrèint al pêrti in râm.

Se invēci a 'gh 'n' ēra stê urdnê 'na nōva, al la fêva dal jamzûri vrûdi. Arfât al gîr o cunsgnê la rôba al gnîva paghê cun di sôld (ēren centèişém ed frânch). Se quelchidûn al prîva mìa paghêr in sôld, al magnân al 's cuntintêva ânca 'd èser paghê cun dal magnêr.

Se invēci al lavōr l'ēra stê fât per 'na cà da cuntadèin e se la zdōra l'ēra armêşa dimòndi cuntèinta al prîva èser invidê in cà a bèver un bòun bicēr 'd vèin e se la dispèinsa l'ēra bèin mésa, a magnêr 'na fèta 'd salâm o bèver 'n ōv apèina cavê dal cûl 'd la galèina. Per chi an vrîv o al prîva mìa paghêr in nisûn môd, a gh'ēra la règola 'd la tratgnûda: la parlèta la sré 'rmêşa al magnân fîn quând al cûnt al sré stê paghê.

Quând l'ómil artigiân al rivêva in séma la piâsa dal paèiş o int l'êra ed 'na cà da cuntadèin i ragâs a curîven incuriuşî e arciamê da la maravéja ed la só butèiga ambulânt e da la magéi ch' al fêva cun al fōgh, j âcid, al piòmb e al stâgn che avrén vrû vèder da pió şvèin. Invēci a 's tgnîven un pô luntân, mìa sôl perchè int la cunvinsiòun popolêra "magnân" l'ēr cme vrèir dîr "òm catîv" ch' al purtêva via i ragâs, mó ânca perchè despès l'ēra 'd carâter riservê e piotôst brósch. Pó, quând l'ēra partî, a curîven in séma 'l pôst in dó gh'ēra al fōgh a la sèirca 'd quêlch pcòun de stâgh o 'd piòmb che purtêven a cà tó cuntèint cme fósen di brilânt vèira.

La nòmina di sté artigiân ambulânt l'ēra macēda e spurchêda da stòri şbucalêdi, de zdōri ch' îven cedû l'unōr dôp insistèinsi, ustinêdi, da pêrt di sti mandrél che prîven fêr un pô i sō cômed int al cuşèini dal cà da cuntadèin, quând tót i mas'c ed faméja ēren a lavuêr int i câmp.

Mó gh' ēra ânca ch' i tulîva in gîr mèinter a fêven la pinciâna a i sō şbrâj, cun parōli şbucalêdi. Sti ambulânt quând a rivêven int i pôst a şbraiêven: "Dòni, dòni a gh'é al magnân".  A vîn cuntê che ûn, ch'al vrîva fêr al fûreb, quând l'à sintû l'ûrel, al gh'à rispôst: "Se sî al magnân, alōra magnê 'na mêrda!" L'artigiân ch'al la saîva lònga, al gh'à rispôst pió fîn: "E té vâl a ciapêr in dó 's nêşa i mlòun!".

Mó ânca cól mistēr ché l'é sparî, cme tânt êter, dal nôstri cuntrêdi. I ragâs an gh'àn mìa pió paûra dal magnân (an sân gnân chi l'ēra), i zuvnâster a gh'àn eter divertimèint,  al zdōri an fân pió justêr al parlèti e s égh vîn 'na quêlch vòja a 's la chêven cme fêven alōra.