Al Cròstel

 

Al lèt a Rivêlta

La stâtva in Piâsa Grânda

Al pûnt ed la ferovéia insém al Cròstel a Guastâla

Al Cròstel al nâs a Caşîna a cîrca 550 i.l.m.; al só cōrs al se şvilópa, in pió pêrta, ed fiânch a la Statêla 63 e, dôp avèir traversê Rèz, al cunténva tra sîra e nôt per butêres pó in Po, cun un percōrs ed 55 chilômeter cîrca e dôp avèir traversê i cmûn ed: Caşîna, Vsân, Quatêr Castē, Albinèia, Rèz, Cadelbôsch ed Sōver, Castelnōv ed Sòt, Guastâla e Gualtēr.

Un bèl pō ed tèimp préma ch' a rivés i rumân dal nôster pêrti, al Cròstel ("Crustulus Magnûs") al curîva a matèina ed Rèz dal pêrti ed Sân Mavrési, int al lèt in dó incō a gh'é al Rôden, unî al Treşnêr  ("Trex in Rio",  pió têrdi ciamê "Trixinaria"), i dû turèint a cuntinvêven insèm vêrs Gavâsa e Bagnōl per pêrdes int al padól ciamêdi "Bondeno" int la Vâl Padûşa. Per câşvi naturêli i dû turèint as divéden: al Cròstel vêrs al cèinter ed còla ch'la srà Rèz e al Treşnêr vêrs ''Tresinario'' còla che incō as ciâma la Maşòun. Intōren al rîvi ed l'antîgh Cròstel a vîn tirê só la "Regium Lepidi " rumâna, al turèint al pasêva in dó adèsa a gh'é Cōrs Garibaldi, ('na vôlta al gnîva ciamê Cōrs ed la Gêra perchè apûnt lé a gh'ēra la gêra dal Cròstel) l'é pasê d'ed lé fîn al 1226 quând al vîn deşviê fōra dal mûri, lòngh a còl che incō l'é viêl Timavo.

Int al 1570 al vîn deşviê ed nōv int la puşisiòun ch'l'é adès, a 350 mēter cîrca da la vècia Pôrta ed Sân Stēven.

A la metê dal '500, int la pêrta a nôt ed Rèz, al vín arznê int i lavōr dal grôsi bunéfichi fâti da i Bentivoglio in dó a vîn fât un êrzen nōv ch' l' al pôrta fîn al Po, in dó as bóta aşvèin a Gustâla ed precîş a Bacanèl, un só râm antîgh, ciamê Crustlèina, as pōl vèder incòra int la berlēda dal Po, ch'la 's andêva a butêr int al fióm a Lusêra, al cunfîn cun al mantvân.

 

I principêl cōrs 'd âcva a mûnt ed la sitê ch' a vân a dêr int al Cròstel în:

 

al Câmpla in rîva stânca

al Ceşòla in rîva dréta

al Vedèina in rîva dréta

 

A vâl ed la sitê in:

 

- al Guasadōr ch' al deşvîn da la pêrta a sîra ed la sitê e as bóta a rîva stânca a Runsēş

- al Mudlèina ch' al nâs sòta la prēda ed Canòsa e al ricēv al j âchêv dal Quarèişem (ch'al ciâpa al j âchev dal Murèin) e dal S. Silvèster e as bóta in Cròstel in rîva stânca a la Begarōla ed Cadelbôsch.

- al Chêva, fât int al 1579 per arsanêr 'na zôna grôsa e che incō al ciâpa al j âchev dal Canêl ed S.Jâchem (che s ó vôlta al ciâpa al j âchev dal Canêl 'd Èinsa), dal scōl Bandirōla, dal diversîv Munsgnōr ed al Chêv Macēra per butêres in Cròstel a rîva stânca a la Bastélia un sît pôch d'ed sòta ed Cadelbôsch ed Sòt;

- al Rôden, che dôp avèir ricevû al j âchev dal Lavachièl, dal Lôdla, dal Lavèsa, da l' Âcva Cêra e 'd l' Ariōl as bóta in rîva dréta a Sânta Vitōria atravêrs al Canalâs Tasòun, ch'l'é stê fât int al 1565 da j arşân cme scōl ed la sitê per tōr só al âchev dal Canêl ed Sècia e dal Rôden.

- i coletōr "Rinasita" e Alfiere al ĵ âchev di stì dû coletōr a vînen tirêdi só e butêdi a riva stânca dal Cròstel, 5 chilômeter préma ch' as bóta in Po, in un pôst ciamê Turiòun.

Int l'istès pûnt i Bentivoglio àn fât int al 1576 la ''Gran botte'' ch' la permèt al Cròstel ed córer vêrs al Po e al chêv Parmigiana-Moglia, ch' égh pâsa sòta, ed purtêr l'âcva dal Po a matèina, da Burèt al Sècia, che mèinter al pâsa al dà fôra l'âcva per l'agricultûra .

A prupôşit ed còst Lodovico Bolognini int al sō "Memorie idrauliche per il dipartimento del Crostolo" dal 1808 al dîş:

 

«Questo paese (Gualtēr) fu soggetto alle acque, ed era una porzione di quelle valli amplissime dette di Camporanieri, che si estendevano alla sinistra del Crostolo dalla parte di Ovest sul Parmigiano Puigliese, al Nord sino al Po; all' Est confinavano col Guastallese, Novellarese, e basso Reggiano, ed al Sud si spandevano alle vicinanze delle terre di Castelnovo. Tali espansioni venivano formate principalmente dal torrente Enza, dal Crostolo, e da altri torrenti, che colavano dalla montagna,  come il Rodano, Canalazzo, e Cava. Nell'anno 1556 fu proposto di disseccare queste valli da certo Pellegrino de' Micheli fattore di detto Ferdinando Gonzaga sulle massime spiegate in una giudiziosa capitolazione seguita fra Reggio, Guastalla, e Brescello nel 1545, rogata da Domenico Pignacchi notaro di Guastalla. Nell' anno poi 1561 volendo i Duchi di Mantova, e Ferrara eccitati dal Marchese Cornelio Bentivoglio condurre ad effetto il disseccamento delle predette valli, e renderle fertili, stabilirono a tal uopo convenzioni tra loro compilate colla scorta delle succitate del 1556 di messer Pellegrino de' Micheli, al quale conviene accordar la prima idea delle bonificazioni, ed al Bentivoglio il merito dell' esecuzione .

Primieramente dunque furono portati al Po in un cavo solo detto Bentivoglio , munito di forti argini (…) da cui ne venne il disseccamento generale delle valli poste all'Est del Canalazzo. Era già prima d'allora cominciato ad arginarsi il torrente Enza nel parmigiano; lavoro, che fu condotto a termine dal Bentivoglio mediante la capitolazione col Duca di Parma del 157o, il quale si obbligò di compirla, e mantenerla in perpetuo come al paragrafo la di detto capitolato , con che il Duca di Ferrara costruisse,  e mantenesse in perpetuo gli argini a detto torrente dalla strada Flaminia sino a Montecchio suo stato; e così fu condotto questo pure al Po per i confini del Parmigiano, onde dar piena esecuzione agli accordati, e rendere asciutte anche le valli all' Ovest del Crostolo, che si estendevano per il Puigliese sino all'Enza. Fu costrutta la Gran-botte sotto il medesimo (al Cròstel) lunga braccia 146. 3, ossia metri 77 . 5. 0 (7 5mēter e 50) di due archi ossiano gallerie larghe cadauna braccia 3. oncie 9, ossia metri 1.9. 8 (1 mēter e 98), ed alte braccia 5.5 ossia metri 2.8.7 (2 mēter e 87)»

 

L'é impurtânt dîr ânca che al Cròstel, cme al Chêva e al Tasòun,  a córen a vâl ed la via Emélia a 'n' altèsa ch'l' an permèt mia ed ricēver âchev a livèl ed tèra.

Al turèint l'à ânca dê al nòm al Dipartimèint dal Cròstel ai tèimp ed la Repóblica Cişpadâna, ed la Cişalpèina, ed la Repóblica Italiâna e dal Règn 'd Itâlia, tr' al 1759 e al 1815.

La só stâtva, ch' l'é in Piâsa Grânda, l'é óna dal trèi stâtvi ch' în stêdi tôti da i giardèin ed la Règia ‘d Rivêlta, al j êtri dō în insém al pûnt dal Cròstel a Sân Pelgrèin.