Al Castèl e la Pēv ed Muntèc

 

Al Castèl

La facêda 'd S.Dunèin

L'altêr ed S.Dunèin

Al Castèl l'é 'd sicûr al monumèint pió impurtânt ed Muntèc.

'Na préma furtèsa l'é 'd arfêres al peréiod intōren a l'etē ed Matélda (XII-XII sècol), cm' a 's pōl vèder da un documèint dal 1114 cun la fîrma 'd la Cuntèsa, mó l'é sōl int la secònda metê dal '200 ch'es pôl parlêr ed 'na vèira e prôpia rôca tirêda po' zó int al 1317 da Gilberto da Curèz. Per la só puşisiòun stratègica, a mèza véia 'd la Vâl ed l' Ėinsa, a gh'è stê dê un rōl 'd avistamèint e prém bastiòun int al sistēma 'd difèiş més in ât dai Canòsa un pô préma ed j Apenèin.

L'uşânsa la dà la costrusiòun ed la "Rotònda" al cmandânt Alberico da Barbiano, ôpra ch' a 's pōl vèder incòra per ¾ e la só larghèsa cun 'na bòun apêrt dal ribêlsi. Int al 1426 a vînen fâti dal justadûri a ôvra 'd Agnolo della Pergola. Tr' al 1437 e al 1438 al castèl al vîn rinfursê cun la sistemasiòun dal fusòun, di nōv intervèint a vîni fât in divêrs ân tr' al 1440 e al 1455 cun cunténvi ôpri ed rinfôrs e restâver dirèt da j inzgnēr Accorso e Guglielmo da Fân. Di bastiòun, mûr intêren e fusòun în stê fât al tèimp ed l'ocupasiòun ed Guido Torello ed Torcêra e incòra da j Estèins int al 1486 e 1495 cun l'intervèint ed l'architèt ferarèiş Biagio Rossetti (1447-1516). A s'é tratê 'd un grôs arnuvamèint ed tót j impiânt ed difèişa ch' l'à purtê al şvilóp dal mûri ed cînta per pió ed 1300 mēter cun la destinasiòun ed la nōva zôna a èser quacêda da cà e strêdi civîli ch' al srà pó al prém impiânt del cèinter stōrich 'd incō.

Int al 1536 a 's vèd la necesitê ed rifursêr incòra di pió al mûri cun l'alvêr di mêrel, arnōv di pôst per i s'ciôp a mécia  e la justadûra di turiòun cun al canunēri e i fusòun. Divêrsi ôpri în stêdi fâti prma 'd tót a la metê dal XVI sècol cun al cuncōrs di mèister muradōr Cesare e Leonello Agazzi ferarèiş, Tommaso Casteldardi arşân, Matteo Alghisio da Chêrp, Antonio Maria Natoli ed Pèrma.

Êter rinfôrs e sistemasiòun a vîne fâti int al cōrs dal XVIII sècol. Int al 1572 a vîn tirê só un teâter in 'na sêla ed la galeréia 'd colegamèint tr'al castèl cun la Rutònda. Dal relasiòun ed Ludovico Bolognini, inzgnēr dal dóca, fâti int al 1775 e int al 1789  a' s lêz che la ròca l'é in bróti cundisiòun. Cun i restâver dal 1813-23 a vîn ânca tirê só la sfîlsa ed pōrdegh vêrs la piâsa.

L'impalcadûra  dal dé 'd incō la 's arfà al têrd medioēv. La fabricasiòun l'é andêda avânti cun intervèint ûn adrē cl'êter fîn al XVI sècol p'r al vrèir ed j Estèins e in particulê ed Luigi I d' Este (1594 – 1664) che ché al gh'é stê ed cà dal 1638.

Al castèl l'é stê ânca la cà di Vicedomini per dimòndi tèimp a gh'îven al funsiòun ed vicâri préma di vèschev ed Pèrma pó 'd j Estèins.

La rôca la sèra al lê vêrs sirâ dal gróp ed cà e la 's câta al cèinter 'd un grôs cuntōren rifursê o sitadèla cun muradûri a schêrpa e bastiòun rutònd int i spîgol. L'impalcadûra la fa un cvadrilâter mìa regolêr cun dèinter al curtîl, deşgnû da intervèint fât in èpochi gnûdi dôp. La pêrt pió antîga l'é fâta dal turâs o tòra 'd l'arlòj mèsa int l'ângol tra nôt e matèina. Còsta, a piânta quadrêda, la vîn só al pêra ed 'na tòra pió céca ch'la gh'é 'd fiânch dal lē tra nôt e matèina, dal côrp dal stâbil cun i mêrel. Tóti dō a gh'àn un gîr cumplēt ed ribêlsi e merladûra ghibelèina quacêda da un tèt. 'Na lònga campâgna de schêv la permés ed catêr di rèst antîgh ed grôs valōr tra quisché un simitèri dal tèimp ed l'impēr fundê da Carlo Magno (VII-IX sècol), 'na furnêş per la produsiòun ed la calsèinta e un mulèin. Impurtânt, al piân nôbil, un afrèsch dal XIV sècol cun figurê la Madòna in trôno cun al Bambèin e i Sânt Jâchem e Antòni. A 's vèden incòra trât dal mûri 'd cuntōren cun i fundamèint di trî turiòun dal cuntōren e rèst dal fusòun. Al cuntōren di mûr 'd la sitadèla l'ēra fât da un mûr a schêrpa cun tòri quadrêdi a j ângol e di trêv mèister lòngh i lē; a gh'ēra dû ingrès: la pôrta Vècia a nôt e tirêda zò int al 1874 e la pôrta Nōva vêrs mezdé tirêda zò int al 1902. Tr' al dō dâti a vînen ânca ridòti al mûri.

S' es và dèinter dal piasêl ed la Rôca a 's rîva int al curtîl ed la Ruchèta ch'l'é stê quacê int al 1947. 'Na schêla, che 'na vôlta l'ēra sarêda,  la pôrta ind i soterâni. Tr' al sêli 'l piân tèra a gh'é la sêla dal Bargèl ciamêda acsé perché, int al XVII, cla sêla ché e al câmbri d'ed sōver l'ēra l'apartamèint dal bargèl, al cmandând dal guêrdi. Dôp lìapartamèint l'é stê druvê dal prîncip Luigi I d' Este. Int la sêla a gh'ēra un camèin artéstich cun al stèma di Viscòunt, adèsa al camèin l'é int i Muşèi Cèvich ed Rèz.

 

La Pēv

 

La Pēv ed Muntèc, dedichêda a S.Dunèin, l'é a sîra 'd la Strêda Pruvincêla 12 per S.Ilâri e a cîrca 200 mēter a nōt dal cèinter. La fundasiòun ed cla cēşa ché la dēv èser, sènsa dóbi, mésa int i prém sècol ed la cunversiòun al Vangēli da teritôri. Se int l' 822 al Vèschev ed Rèz al ghîva di trèin e bèin da ch' al pêrti ché, an égh prîva mìa èser, alōra, un uratôri cun l'istès nòm; fōrsi còst l'é deşgnû dal diâcon Rainaldo ed la Pēv dal bōregh S.Dunèin ed Fidèinsa che int al 991 l'îva cumprê a Muntèc un fònd da Prangarda mujēra dal marchèiş Manfrêdo fiōl dal pôver Arduino.

La cēşa, dèinter a Diôceşa ed Pèrma fin a i prém ed l' 800, int al 1233 la ghîva al tétol ed "Plebes de Monticulo" cun sòta al cēşi ed S.Pēder ed Bêrch, S.Giuliân ed la Gàida, S.Nicolò ed Queriêgh, S.Maréia Madlèina e Rèz e 'na capèla a Calôfia. Tr' al 1596 e al 1600 al stâbil al vîn arfât insèm a la tòra dal campâni, a gh'é vIn zuntê la canônica int al 1613.

Int al 1687 é stê fât di lavōr a la facêda.

Int al 1828 la vîn mésa sòta al Vèschev e Diôceşa 'd Rèz.

L'architetûra ed la cēşa l'é dal gèner tuscân/etrósch cun trè navêdi e l'âbsida a başlôt a mèz sèirc. La facêda l'é divîşa in trèi pêrti e girêda vêrs matèina. La navêda centrêla còla pió lêrga l'é pió lònga ed còli ed fiânch, cun un purdghêl a trèi lûş cun la vôlta a vèla. La facêda l'é şlansêda, incurnişêda da fînti clòuni e cun al fruntòun a teriângol, al cèinter, dèinter  'na nécia cun in êlta un teriângol, la stâtva 'd S.Dunèin. La tòra dal campâni, alvêda int al 1948, la vîn só tra la capèla a dréta da preşbitèri, l'âbsida e la canônica.

L'intêren l'é a trèi navêdi divîşi da pilâster che tînen só 'd j êrch arbasê, cun sē capèli per lê. In fònd a la navêda centrêla, quacêda da vôlti a vèla, a gh'é al presbitèri, la finés cun 'n âbsida a mèz sèirc cun dèinter un côro ed lègn ed l' Otsèint. Ai lê dal preşbitèri a gh'în êter dō capèli óna dedichêda a la Madòna dal Grâsi cun dèinter al S.S.Sacramèint e cl'êtra dedichêda a S.Francèsch 'd Assisi. Al côro 'd lègn l'é l'ôpra ed j ebanésta intajadōr Brindani 'd Muntèc. La grôsa crōş ch'la vîn zò dal sufét l'é in lègn piturê 'd biânch mèinter al crucefés l'é in chertapèsta 'd tânt culōr.

Tóti 'l vedrêdi 'd la cēşa în ôpra artigianêla dal Novsèint fâta da i F.lli Poli 'd Veròuna. L'altêr magiōr, sopustê dôp la rifōrma dal XX sècol, l'é dubê davânti da un paliôt dal Setsèint cun al cèinter la figûra dal suldê Dunèin, cun la tèsta in mân e 'na crōş al pôst ed la tèsta.

Int al preşbitèri a gh'é la tèila 'd Jean-Baptiste Le Bel cun Sàn Dunèin, dal 1720.

In óna dal capèli 'd fiânch a gh'é la vâsca dal batèz ch' l'é dal XII sècol, mésa in dó l'é adès int al 1865.