|
Al Canêl 'd Sècia |
|
Al Canêl a Pôrta Castèl int al 1950 |
|
Piânta ed Rèz cun i só canêl (Banzoli—1720) |
|
Cà dal Bûş dal Sgnōr in rîva al Canêl |
|
Ânca per Rèz, cme per tót al sitê in dó, finî i sècol scûr ed la préma pêrt dal Medioēv, a tōrnen a cumincêr a fiurîr al j ativitê cunômichi l' âcva l'é 'na risōrsa impurtânta e necesâria. La nôstra sitê, cme l'arcôrda la stôria, l'é nasûda atâch al Cròstel che int i sècol l' à cambiê soquânti vôlti al só percōrs. Int al şvinânsi ed la sitê a córen ânch al Sècia e al Treşnêr e l'é prôpra da quisché che, cun 'n' ôpra 'd inzgnaría idrâvlica, a vîn fât un sistēma ed canêl dimòmdi necesâri p'r al tânti ativitê: al pió impurtânt di sté canêl l'é al ''Berignum'' ciamê pó Canêl 'd Sècia, ciamê ânca Canêl Grând o Mèister, scavê prubabilmèint d'atōren al XII sècol. Per còl che riguêrda sté urégin, a gh'é ânca adès dû pinsêr diferèint: secònd soquânt studiōş de stôria al gh' é sré stê fîn da l'antichitê cme râm dal fióm ''Gabellus''- Sècia, mèinter a parèir 'd êter studiōş la só urégin la sré medioevêla. A sté prupôşit in un discōrs tgnû, a quânt a sà, int al 1847 al cûnt Ippolito Malaguzzi, Cunsiliêr de Stêt e Presidèint ed la Socetê Agrâria, al cûnta la stôria dal Canêl 'd Sècia e quânt l'é impurtânt, in cól mumèint, per la sitê. Da ló a 's impêra che al Canêl al sré stê fât fêr dal vèschev Albricone a partîr dal 1179 e ch' al sré stê fât per daquêr i câmp, pulîr al strêdi da la nèiva e dal pantân e fêr funsionêr i mulèin e i filatôj ed la lâna e 'd la sèida (còl che in realtê al fêva in cól tèimp). Al canônich Vincenzo Davolio int la só ''Storia di Novellara'' scréta int al 1825 al dîş che:
"Fu nella Pace di Costanza, e nel 1183 che lo stesso Imperatore Federico accordò ai Reggiani il poter prendere dai due torrenti Secchia e Tresinaro quella porzione di acqua, che abbisognata fosse per i molini della città. Quest’acqua raccolta in canali e fin d’allora diretta a Reggio, servì pure per i molini che forse fabbricaronsi in quel tempo a Bagnolo ed a Novellara, dove scorse senza contrasto, finché questi due paesi restarono uniti alla città di Reggio".
Salimbene da Pèrma (1221 – 1288), int la só "Chronica" l' arcôrda che int al 1202 cun al giudési dal marchèiş Guido Lupo, podestê ed Pèrma, ed Guarizzo da Minchiara e Americo Dodhami, podestê ed Cremòuna è stê dê al podestê ed Rèz Gerardo Rolandini al permès ed tōr l'âcva dal Sècia. Per fêr un eşèimpi 'd cme l'ēra impurtânta, alōra, l'âcva dal Sècia as pōl fêr nôta al 1201, quând è scupiê 'na guèra, cûrta mó dûra, fra Rèz e Mòdna p'r al pusès ónich dal fióm, finî cun la vitôria ed j arşân. In tót al manēri ânca 's an sa mia ed precîş l'urégin dal Canêl, l'âcva la gnîva, e la vîn ciapêda incòra, tr' al Mûnt Armòun e Velalònga int al cmûn 'd Castlarân, al Canêl al và drē la spònda mansèina dal Sècia per dû chilômeter cîrca e, dôp avèir pasê i prê de Scandiân, l' arîva a Sabiòun e dôp èser andê dèinter ed Rèz atravêrs Pôrta Castèl, as divéd in tânt canêl pió céch, al va fōra ed la sitê cun dû râm che, dôp èser turnê insèm, a tôrnen a fêr un canêl sōl, che, dôp avèi pasê Rèz e ricevû al j âchev dal Rôden, a Prefuntân as bóta int al Canalâs-Navéli-Tasòun, che a só vôlta, pasê Bagnōl e Cadelbôsch, a Sânta Vitôria al và dêr int al Cròstel e a la fîn int al Po a Guastâla. Giovanni Andrea Banzoli (1668-1734), al prēt arşân che int al 1720 l'à finî l' "Atlante storico del ducato di Reggio" per cûnt ed la Cmûna Céca o Galâna, la comunitê di prēt dal Dôm dóve ló al fêva pêrt, al cûnta acsé dal Canêl:
"Il tal canale ha la sua origine dal fiume Secchia nella giurisdizione di Castellarano, dove si divide l’acqua del Secchia con i Modenesi per metà, e la parte dei reggiani viane imboccata dal comune di Castellarano, che cosi sono obbligati per pubblici instromenti a tutte le spese, e fatiche e mantenerle sino in terra ferma, donandoli però la citta 75 ducati, quel acqua si di divide sopra l’imboccatura di Sassuolo. E la nostra parte ugualmente divisa se viene giù per il Secchia per uno spazio di cinque miglia avanti arriva alla nostra imboccatura di terra ferma sempre per lo stesso fiume, conservandosi per la ghiara, ed sempre scappandone per le divise che fanno per tenerlache non scorri dalla parte di Sassuolo, dalla quale sempre ne corre……scorrendo poi da Sassuolo sino al monte Armone, dove passa da Castellarano e poi imboccain terra ferma, come cosi sono obbligati, e come appare nello Statuto vecchio, obbligandosi il commissario di Castellarano porre l’acqua del Secchia nel Canale della nostra città, quale imbocca se viene verso la città, scorrendo da Scandiano in spazio di otto miglia passando sotto, e sopra all’infrascritti fiumi, il primo si chiama il Rio del Viaza, che viene da San Valentino, e poi dal monte Armone, sotto il quale passa il cosiddetto Canale che poi si divide in due canali. E cosi divisi scorrono paralleli per uno spazio di un miglio, sino che arrivino al molino di villa Longa. Si trova poi il rio del Marchi, sotto il quale parimente passa il Canale, poi arriva quello del Bozzoli, quello del Bajoni, quello del Riazone, e l’ultimo quello di Ponzino, passando sempre sotto a sotto a ciascuno di loro, mantenendo la città tutte le fabbriche con gran presa, e i due fiumi da monti circonvicini, e si immergono poi in parte in Secchia, in parte nel Tresinaro. Arriva poi il Canale al Tresinaro, e vi si caccia poi in una botte meravigliosa, unendosi poi le acque del Tresinaro con quelle del Canale, che è gia passato sotto al fiume al Chiavichone, che la città mantiene in quello di Scandiano, e uniti vengono poi anche per lo Stato di Scandiano sino ai confini di Reggio nella villa di Sabbione, dove anche si dividono in due canali. E pio ritorna in uno, passando per il molino di Scandiano, e va poi scorrendo per la villa di Fogliano, passando sopra il fiume di Bozarola, e dopo sotto il fiume di Squinzano, arrivando ai borghi di Porta Castello. Passa poi il Canale per li borghi, sinché entra nella città, ove entrato si divide in quattro Canali, quali volgendosi per ogni parte della città, doppo havere macinato molini, lavorato filatoglii, et altri edificii, e lavata la città […] ne uscisse poi da due parti, una da SS. Cosma e Damiano verso la porta di S. Stefano, e l'altra dalla parte verso porta Santa Croce, restituendo l'aque nel detto Canale Grande vicino al molino della Nave, per principio de borghi di S. Croce. Et uniti così se ne vanno per la strada verso tramontana, che va a Bagnolo, e Novellara, sinché trovando il Rodano nella villa di Mancasale, et accompagnandosi asieme, arrivano alli due ponti delle Rotte. Il primo posto nel Reggiano, et il secondo nel confine di Bagnolo [...] e di Novellara [...] E scorrendo detto Canale a Bagnolo, e Novellara, d'indi alla Parmegiana, alla quale si caccia sotto [...], sinché poi entra al Canale della Moglia in detta Parmegiana, già stancho d'haver scorso da Secchia sua madre alla detta Parmegiana sua sepultura, per spacio di trentacinque miglia doppo d'avere macinato trentacinque molini. |
|
La bòta ''meravigliosa'' a Felghêra (Mâpa ed Banzoli—1720) |
|
Al Banzoli, ch' l'à fât un stódi e tânti mâpi di canêl e fióm ed Réz, al ciâma "meravigliosa" la bòta ch' la permèt al Canêl 'd Sècia ed pasêr sòta al Treşnêr tra Felghêra e Scandiân. Impurtânt, a l'istèsa manēra, în ânch i pûnt-canêl ch' a permèten al Canêl ed pasêr insém a i turèin ch' l' incûntra int al só percōrs. Tót un sistēma ed ciâvghi al permèt pó ed dêr l'âcva per daquêr i câmp dal divêrsi zôni. A la fîn, al Canêl, al và dèinter in sitê cun 'na purtêda ed 1.700 léter al secònd. 'Na funsiòun impurtânta ed l'âcva dal Canêl, in pió 'd la daquadûra di câmp fōra sitê, l'é ânca còla di tânt ôrt sitadèin, cm' as lēş dal documèint dal 1341 dóve j Ansiân ed Rèz a dân a tót al permès ed tōr só l' âcva dal Canêl Mèister e, còst, dôp avèir paghê 'na tâsa per quacêr al spèişi sostgnûdi dal Cmûn p'r al contròl e per tgnîr a drē i cōrs d' âcva. Ciâvghi, pûnt-canêl e bòti, ēren ôvri che pretendîven cunténvi justadûri e surveliânsi atèinti da pêrt dal j avtoritê dal Cmûn. |
|
Dal XII ind i documèint as pêrla ânca di "dugarōl" j incarichê dal cuntròl dal ciâvghi e 'd la veréfica dal licèisi 'd ûş ed l'âcva da pêrt di cuntadèin ch' în tgnû a tgnîr a drē a i turèint e a i canêl in premavèira. L'âcva di canêl però la mōv ânch i mulèin necesâri al j ativitê che fiurésen fési in sitê bèin documentêdi int l'ôpra ed Vittorio Nironi "Strade, mestieri e vita quotidiana d'altri tempi". Ed la richèsa de sté ativitê a i cunfêrma ânch al Banzoli quând al dîş che int al 1720 al Canêl al fêva andêr 10 mulèin, al servîva 31 filatôj, 2 calgaréi; dimòndi ed quisché a gh'ēren bèle divêrs sècol préma, difâti, Ottone II (955-983) int al 980, l'îva dê al vèschev ed Rèz al permès ed tirêr só di mulèin. Al vèschev l'à pó pasê al Cmûn al dirét de sfrutamèint dal j âchev dal Treşnêr e dal Sècia. Intōren al 1130 al gvêren di Còunsol al ciâpa al pôst dal gvêren dal vèschev e dôp 'na quêlch duşèina 'd ân la giurisdisiòun dal j âchev la vîn pasêda a i Còunsol (p'r al Treşnêr l'ân l'é al 1179). Chilōr a fân 'na polética ed dunasiòun a i Sgnōr dal Contâdo, 'n' eşèimpi ed còst l'é còl ed Carpnèida dóve dodéş castlân a giûren fedeltê al Cmûn, cun còst utînen un mulèin p'r òun. P'r al cuntròl e al rispèt di pât de sfrutamèint e dal tgnîr a drē a j impiânt e di cōrs 'd âcva al Cmûn al numîna ânca i "magistri aquarum" (magistrê dal j âchev). Int al 1184 dû ed chilōr, Lanfranco e Guido da Campēşen, a vînen ciamê cme zódes in 'na quistiòun per l'ûş ed l'âcva e da sté fât as capés ânca che chilōr a pōlen dêr dal mûlti. Pió têrd, int al cōrs dal XIII sècol, Rèz la fà strēda cun al fêr 'na sôrta 'd aşiènda municipalişêda. Difâti al Cmûn al cûmpra tót i mulèin: int al 1241 a n' in cûmpra quarânta ech vînen controlê, p'r al sfrutamèint, da un funsionâri póblich. Int l'època dal sgnuréi al permès dal dirét insém al j âchev al pâsa al Prîncip ch' à n' in fà ânch un guadâgn personêl: l'é al chêş dal Bûş dal Sgnōr, incō nòm 'd un quartēr ed Rèz, mó ch' al deşvîn dal nòm dê a la bòca ed pasâg ed 'na prèişa d'âcva dal Canêl 'd Sècia, bòun ed fêr pasêr l'âcva ed 'na mèza maznadûra; sté permès l'ēra stê dê a Sigismondo d'Este, fradèl ed Borso sgnōr ed Rèz int al 1466, ch' al fêva la funsiòun ed vîce a Rèz e de Sgnōr a Sân Martèin. L'âcva la gnîva cavêda da 'na bòca tarêda fâta int 'na lâstra ed prēda ch' la permetîva al pasâg ed 225 léter d' âcva al secònd p'r al canêl ed j Umiliê, (dal nòm 'd un cuvèint vèc) ch' al purtêva l'âcva a Sân Martèin. Al canêl al ciaparà pó al nòm ed Canêl dal Bûş dal Sgnōr, in relasiòun a la bòca 'd âcva ch' l' aré duvû impidîr che pasés pió âcva ed còla permésa. Subét sté prèişa l'ēra ciamêda Bûş dal Sgnōr ed Sân Martèin, mó cul al pasêr di sècol a vîn scurdê l'ûltma pêrt e int la mèint a gh'é armêş sōl la préma pêrt dal nòm: Bûş dal Sgnōr. |
|
Al Bûş dal Sgnōr (Mâpa Banzoli—1720) |
|
La bòca 'd âcva la gh'é armêşa e l'é stêda ciamêda cun cól nòm fîn a la fîn ed l'Otsèint ânca quând, finîda la râsa dirèta ed j Este ed Sân Martèin per mancânsa 'd erēd mas'c, int al 1834 al dirét 'd âcva al pâsa a la cuntèsa Carolina Barbiano 'd Belgioioso d' Este (1797 -1872), per sté ragiòun al pôst al cumîncia a èser ciamê ânca Bûş ed la Sgnōra, nòm mantgnû fîn a soquânt dēş ân fa quând, an sà mia chî, perchè e cme l'é stê, a s' é turnê a druvêr al nòm vèc. Da la só nâsita, luntâna int al tèimp, fîn al XX sècol al Canêl 'd Sècia l'é stê 'n'impurtânta risōrsa per j abitânt ed la sitê, acsé impurtânta che quând, int al 1655 i spagnōl ēren drē asediêr la sitê, a decéden ed deşviêren al j âchev, per impidîr ch' andésen dèinter al gîr dal mûri per ublighêr acsé al nemîgh a la rèişa. Difâti al canêl l'ēra druvê per fêr dimòndi funsiòun: i só râm a purtêven via i scōl ed la sitê, in particulêr i rèst dal lavurasiòun a mân, l'ēra al scōl p'r al j âchev dal piuvûdi che, s' as fósen fermêdi, arén trasfurmê la sitê in un pantân. |
|
Al só âchev a servîven a lavêr al strêdi al piâsi, a daquêr e a fêr andêr i mulèin per maşnêr al granâj, al sustânsi dal j êrbi necesâri p'r al calgaréi, i culōr e al piòmb necesâri p'r al ceràmichi, al carbòun e al sōlfêr druvê per fêr la pōlvra da spêr. Dal j êtri fâbrichi, (dal vōlti ciamêdi ânca lōr, in môd mia gióst, mulèin), a druvêven la fôrsa 'd l'âcva dal Canêl Mèister; as tratêva ed mâj per bâter al râm, mōli per arfilêr i metâl, segheréi, laboratôri per la brunidûra e la lustradûra dal j êrmi, per la produsiòun ed chêrta e, ûltma mó mia mēno impurtânt, per la produsiòun ed la stôfa. L' âcva la metîva in funsiòun i filatòj in dóv ' as arvujêva e as fêva só al fîl ed sèida e i fòl o i fulòun in dóv' as batîven i tsû ed lâna per fêri dvintêr mulşèin. In pió l'ēra necesâria per i bâgn e i lavâg: la purghêva i tsû 'd lâna da i grâs tôt só int la lavurasiòun e la gnîva druvêda int la tintûra tânt ed la lâna che 'd la sèida. L' impurtânsa dal cōrş d' âcva l'é ânca dê dal testimuniânsi stôrichi 'd cme l'ēra druvê: difâti despès, cun documèint póblich, l'ûş dal bèin ed tót l'ēra difèiş e sorveliê, cun al schivsêr acsé ch' a gnés sughê o druvê mêl al canēl. Dimòndi interesânt l'é stê ânca al tentatîv ed trasfurmêr, int al XV sècol, al Canêl in un navéli , oséia in un cōrs d' âcva navigâbil e bòun ed purtêr, da fōra dal mûri ed Rèz, al Po e d'ed ché al mêr o invicivêrsa, dal fióm a la sitê. Epòr, sibèin i divêrs intervèint, an n'é mia stê pusébil fêr dvintêr al Navéli navigâbil in tót i peréiod ed l'ân e per tót al trât da Rèz al Po, ânch, e préma ed tót, a câşva ed la pôca purtêda d'âcva. A gîrer al burghêdi e al strêdi ed la Rèz dal XVII sècol a se sré imbatû cuntinvamèint int al Canêl Mèister, che a l'època, al curîva per lo pió squacê. S' as fós turnê a fêr al 'stèsi strêdi a la fîn ed l' Otsèint, a se sré incòra incuntrê al Canêl int al burghêdi, mó se sré fât fadîga a catêrel dèintre al gîr dal mûri, dóve, ânca s' al cuntinvêva a fêr a só impurtânt lavōr, al se vdîva sōl per di trât cûrt. I lavôr per quacêrel în andê avânti ânch int al sècol dôp, fîn a che, int la secònda metê dal Novsèint, as finés cun l'ardûşer al canêl a un lavôr pôch impurtânt, pó, int j ân Stânta circa, cun al scanşlêrel dal tót da la vidûda ed la sitê. Incòra int j ân Quarânta, dal XX sècol, l'ēra ló al sfònd ed la véta ed tót i dé ed soquânt quartēr ed la periferéia: i cuntadèin a druvêven incòra l'âcva per daquêr, cun al só âchev al lavandêri a fêven incòra la bughêda, i ragâs a peschêven incòra dal só lèt i pès e al râni. L'ēra però l'ât finêl ed la só lònga e impurtânta véta. Sibèin còst, incō, a pròm vèder al testimuniânsi insém al cōrs d'âcva per mèz di nòm di quartēr e dal strêdi ed la nostra sitê, ch' în al "sègn" dal pasê ed Rèz e dal só Canêl Mèister. As sà che al Canêl 'd Sècia lé stê gestî per un pô ed tèimp da la Parmigiana-Moglia, ânca se 'd proprietê dal Cmûn e che fra i pió impurtânt mistēr lighê al canêl a catòm al "guerdiacanêl", dipendèin ed la Parmigiana-Moglia, ch' al girêva per i câmp ed la zôna (cun al bèl e al brót tèimp), cun un badîl lighê atâch a la câna ed la só biciclèta (mó despès l' andêva a pē), cun al cûmpit 'd antêr apûnt al Canêl da i rutâm e al "dugarōl", ch'l' ēra un dipendèint dal Cmûn, cun al cûmpit 'd arvîr e sarêr al ciâvghi ed dêr l'âcva a i cuntadèin int al mumèint gióst. Al Dugarōl l'ēra al mistēr, bèl da mât mó fadigōş, ed còl ch' al cuntrolêva e al scumapartîva al pasâg dal j âchev int i canêl, per dêr da bèver al campâgni quând i prê ed la zôna a gh' îven sèj; l'ēra 'na figûra 'd prém piân per i cuntadèin, ch' as metîven int al sō mân p'r avèir infurmasiòun insém a i sît da cumprêr o p'r avèir di cunséli per la puşisiòun pió bòuna per tirêr só la cà nōva. |
|
Avîş p'r i Dugarōl (1614) |
|
Avîş p'r i pagamèint (1754) |
|
Al Canêl atâch a Rèz int al 1950 cîrca |
