Al Barusêr

 

Un bèl cavâl cun un bèl câregh

La fermêda a l'ustaréia

Un cavalèin cun un câregh un pô pió  céch

Còl dal abrusêr l'é ûn di tânt mistēr sparî bèle da tânt ân, l'ēra un lavōr dûr, cme l'ēra dûra la véta ed dimòndi lavuradōr ed chi tèimp là.

Fîn quând i mutōr ēren mìa incòra druvê int la véta ed tót i dé, i traspôrt a gnîven fât da i barusêr, în, in 'na quèlch manēra, i pêder di modêren camiunésta. Chi prîva avèir sòt mân un bòun cavâl da tîr e al câr adât, despès a 's metîva a fêr di traspôrt ed materiêl.

Per dimòndi tèimp al traspôrt ed la rôba l'ēra fât da i barusêr a tîr, préma cun i bō, in 'na quêlch zôna cun j êşen o i mól pó ind j ûltem tèimp cun i cavâj. Al magnêr e la mercanséia che da i pôrt, dal stasiòun o da i marchê a rivêven int al sitê e int i paèş l'ēra traspurtê in sém a di câr o di barôs e l'é stê acsé fîn a l'arîv di prém câmion (a i prém dal '30) e, per pió ed dêş ân, ânca dôp (da la fîn ed j ân '40 a i prém dal '50).

Al barusêr l'ēra ûn ed chi mistēr ch' al gnîva pasê dal pêder al fiōl, l'ēr un lavōr ch' al pretendîva un pô ed sovermân, un pô ed malésia, vòja ed caminêr e ânca 'na bòuna reputasiòun ed fidócia.

A gh'îven 'na tachêda carateréstica: 'na fâsa ed cutòun ròsa ch' la finîva cun 'na sfranşadûra,  ch' la fasêva al brêghi a la véta; al brêghi righêdi cun al rîghi p'r al lòngh, d'istê 'na camîşa a mèzi mândghi a quadertòun, d' invêren la cambiêven cun óna in flanèla,  cun un gilè righê cun d' ed sōver la câgna, 'na giâca a "7/8",  o 'na giâca pèişa che quelchidûn al la ciamêva "paltunsèina". Se al frèd al psighêva dimòndi, alōra al tabâr al vujêva só tóta la persòuna. In cò a purtêven un caplâs a la "23", che d' invêren al gnîva cambiê cun al berciuclîn ed lâna fât a côno.

In mân, naturalmèint, an manchêva mai la frósta ch' la saîven druvêr cun 'd la şgalmêdra: a ciuchêven ind l'âria dal vèiri e prôpri sajèti ch' a fêven di ciôch sèch, mèinter la frósta la prilêva legânta int al mân dal barusêr; prôperia la bravitó cun sté uşvéj l'ēra al sègn ch' al dêva da cgnòser la sicurèsa e la speriĵnsa ind al mistêr. Mó la frósta l'an tuchêva mai la bèstia, al batûdi de scória ēren sōl un cóc, cm' al ciôch ed la léngua ind la bòca dal barusêr, per dîr al cavâl de şlunghêr al pâs.

Al barusêr al vrîva bèin e a 'gh tgnîva a drē dimòndi a la só bèstia, cun dal bòun magnêr e cun i finimèint sèimper in ōrdin; quisché ēren un spetâcol a vèdri, fât in curâm, dubê cun dal burchèti 'd utòun e cun di fiuchèt e lasèt colorê che dêven al cavâl un aspèt impurtânt che tânti vôlti a sembrêva che ânca ló a n' în fós cusiĵnt.

Int i viâş a câregh pîn al barusêr a 's metîva ed fiânc o davânti al cavâl, e, se al barōs l'ēra vōd o al câregh an n' ēra mìa trôp pèiş, a 's sidîva insém al piân dal câr.

La véta dal barusêr l'ēra pîna de scumditê: sòta al sōl e al chêld  ed l'istê, in mèz a la nèbia e a l'albarâja in avtûn, int al frèd e cun al zlêdi ed l'invêren; tânti vôlti custrèt an strichêr mìa un ôc per tót la nôt: in tóti al stagiòun alvêres a 'd j urâri impusébil per carghêr la rôba da cunsgnêr, per preparêr l'atâch dal bèsti e pó vìa p'r al viâş che despès l'ēra lòngh dimòndi ōri da fêr insém a dal strêdi biânchi e mìa giarêdi, cme dét, cun al sōl o cun l'âcva, cun la nèbia o al zēl.

Quând, invēci, al barusêr al fêva di traspôrt regolêr e l'andêva a drē, dé per dé, a l'istèsa strêda cun al 'stèsi fermêdi, i cavâj o i mól o i sumêr ed la tirêda imparêven ânca lōr al percōrs e a 's fermêven da per lōr sèinsa bişògn ed l'ōrdin, còst al valîva préma ed tót p'r al fermêdi a l'ustaréia, tâpa ublighêda per un bòun bicêr ed vèin mó an n'ēra mìa difécil ânch imbâtres in un barôs tirê da 'n cavâl cun al barusêr ch' al durmîva tranquél zachê insém al piân dal câr, dóve la guîda l'ēra dal tót dêda al cavâl ch' al cgnusîva bèle a memôria la strêda 'd cà. Ôgni tânt però 'l barusêr l'arvîva 'n ôc e al bruntlêva un: «Gîgio… pôgia» al cavâl sèimper atèint e ubdiĵnt a la vōş dal padròun al capîva ch' a 's duvîva spustêr a drē la strêda per fêr pasêr chi l'andêva pió fôrt ed ló.

A gh' ēra di barusêr che, invēci, a fêven i traspôrt per cunbinasiòun e i gîr a cambiêven cm' a cambiêva la rôba, e despès a l'ôrba o int la nèbia a fêr dal strêdi despès mìa cgnusûdi,  ruvinêdi e stréchi, mìa ed cêr a perdîven al contròl dal bèsti e al câregh al 's arbaltêva. Se sucedîva còst l'ēra 'na  vèira tragèdia, perché a chi tèimp là ind i pôst e p'r al strêdi, dôp 'na têl ōra, an gh'ēra nisûn e s' a gh'ēra di dân o dal frîdi an gh'ēra manēra 'd avèir 'n' ajót. Int al nôt e int al zôni işolêdi, sêlov chêş cesionêl ed quêlch viandânt o 'd dutōr ciamê per 'n urgînsa, al strêdi ēren di barusêr.

Ed nôt andêven avânti a l'ôrba cun sōl la cumpagnéia dal şberluşîr ed la fiamlèina dal lóm a petrôli ch' al sdindulêva lighê sòt al câr e a serchêven de stêr şdesdê cun la şciflêda ed meludéi e ârij cgnusûdi o inventêdi e, ògni tânt, a ciuchêr la frósta.

L'ēra 'na categoréia egoésta e fra 'd lōr i barusêr an n' ēren mìa tânt amîgh, ciaschidûn al vrîva èser al 'd mèi, al pió şvêlt e al pió prâtich.

A la fîn ed la giurnêda ed lavōr i barusêr ēren i pió fedēl avintōr dal j ustaréi, generalmèint gustōs, bacajòun, an rifiutêven mâi la dbûda in cumpagnéia e al schêrs sbucalê.

I câr ch' a gnîven druvê p'r al traspôrt ēren ed divêrs gèner a secònda ed la rôba ch' a 's duvîva spustêr. Còl pió druvê l'ēr al barōs: cun rōdi êlti ed lègn e sercêdi ed fèr, cun al piân ed 2 mêter e 55 per 1 e 17 cîrca, cun trèi spòndi: dō ed fiânch e óna davânti fési cun dedrē 'na spònda muvébila.

Al barôs l'ēra druvê per traspurtêr ògni gèner ed rôba: materiêl da costrusiòun (prēdi, quadrē, cemèint, calsèina, sâbia e gêra), granâj in sâch ed jûta, algnâm da costrusiòun o da bruşêr, 'na vôlta stachê al cavâl per mantgnîr pêra al barôs sòta al piân a 'gh gnîva més un tripē ed lègn o 'na sôca ed lègn ciamêda cavrèta. Sèimper sòta al barôs a gnîva tachêda la sèsta ed sâlga in dóve a gh'ēra dèinter tót al necesâri p'r i viâş: al tabâr, l'ubrèla, al côrdi, al fiâsch dal vèin, un pcòun ed pân, al sâch ed la biêva p'r al cavâl , la qvèrta per prèir quacêr la bèstia in chês ed mêl tèimp o quând l'ēra trôp incalurî.

'N' êter câr, destinê invēci al traspôrt dal bèsti (vâchi, tôr, nimêl) l'ēra la bèna o bîga. A 's tratêva 'd un câr pió lòngh dal barôs, lòngh cîrca trî mēter, cun al piân invēci dimòndi bâs, a mìa ed pió ed 35-40 centémeter da tèra per fêr muntêr só al bèsti sèinsa grôsi dificultê. La bèna l'ēra sarêda davânti cun dal j âsi óna insém a cl'êtra, dedrē cun 'na spònda ed cîrca 1 mēter e 20 ciamêda rastèl e cun al spòndi ed fiânc dimòndi êlti. Int la pêrta dal davânti ed 'na spònda a gh'ēra 'na casèta ed lègn, fisêda al câr cun dal séngi ed curâm in dóve a gh'ēra dèinter la 'stèsa rōba ch' a gh'ēra int la sèsta dal barôs.

Cme p'r i tânt fât di tèimp in drē ânca insém a i barusêr a 's cuntēven fôli e sturièli, òna ed còsti la cuntêva che, al barusêr, an cumprêva mài la lègna p'r al só camèin o per la só stóva mó al gh'îva sèimper al tasèl pîn ed lègna e fâs da bruşêr per l'invêren; cme còst a prîva sucēder a girêva 'na spiegasiòun che per la veritê la dà adoş a tóta la categoréia: carghê i fâs da purtêr a i caşē o a i fōren per i só ûş, al câregh al gnîva bşê. Lòngh al viâş al barusêr al butêva, in un pôst ch' al cgnusîva sōl ló, un pô dal câregh, ind al 'stès mumèint al metîva, in un scupartimèint secrēt dal câr, di sâs ed fióm dal pèiş cumpâgn a i fâs scarghê. Rivê ind al pôst dóv' al gh'îva 'd andêr, al pèiş dal câregh l'ēra cumpâgn a còl ed la partèinsa e per còst al gnîva ritirê da chî l'îva fât l'ōrdin sèinsa reclamēr. In stà manēra al barusêr al s'ēra tratgnû un pagamèint suplementêr p'r al servési. L'é cêra che stà manōvra la prîva èser fât cun ògni gèner ed mercanséia.

Mó a 's cuntêven ânca dal barşelèti insém ai barusêr, òna ed còsti la spieghêva che un barusêr mèinter l'ēra in viâş vêrs Curèz per carghêr dal bèsti, lòng a la strêda 'd campâgna al câta 'na dòna, mìa pió zōvna, ch' la ghe dmânda un pasâg; la sgnōra in gioventó l'ēra stêda dimòndi "ciciarêda" p'r al só mōd un pō vulôt, insòma l'ēra stêda un pō alşêra cun ch' j òm. Dôp un pó de strêda i dû a câten un cgnusèint dal barusêr che, vésta la cumpagnìa ch' al ghîva l' amîgh, al şbrâja: «Oh! Uèter dû, che afàri andèv a fêr al marchê?» Prûnta l'é stêda la rispôsta dal traspurtadōr: «A vâgh a purtêr 'na nimèla da fêr quacêr!». La sgnōra un pō sempliciôta e per gnînt ofèisâ, pinsând che l'òm al parlés 'd un lavōr ch' al duvîva fêr al barusêr, la s'é mésa a réder insèm a i dû amîgh che, cun la batûda, a s' êren intèiş.

Al dé d' incō al mònd l'é cambiê, a dîşen ch' al s'é şvilupê: i bâros tirê da i cavâj p'r al strêdi biânchi an gh' în pió, al só pôst l'é stê tôt da di bestiòun grând e grôs ch' a fân dimôndi armōr e a fân di grôs dân a l'ambiĵnt: i câmion. Sté muntâgni ed lamēra ch' a córen p'r al strêdi sfaltêdi insém a dal rōdi ed gòma e môs da di mutōr potèint cun dèinter tânt cavâj mìa sapiĵnt…  în guidê da i camiunésta che cun al spacunêdi, al spavalderéi, al bacajamèint  e al môd ed fêr arcôrden dimòndi i vèc barusêr.