L'Uşpdêl 'd Rèz

 

Che gh' ēra 'n uşpdêl ciamê Sànta Maréia Nōva l'é scret int i documèint fîn dal 1339, mó, préma 'd tót, as tratêva 'd un pôst che, in generêl, l'ēra impgnê a dêr 'na mân a chi 'gh n'îva bişògn pió ch' ed curêr i malê, pió céch ed 'n "hospitale" l'ēra gesti da frê e al zibîva magnêr e alôg a i pelgrèin.

La fundasiòun ed l' Uşpdêl ed Rèz la vîn arfâta a 'n testamèint dal 17 utòber dal 1384 ed Pinotto Pinotti prâtich dal dirét arşân al sègvit ed la faméja Visconti ed Milân che, int al 1371, a cûmpren Rèz da Feltrino Gunşêga. Al nòm ed Pinotto l'é lighê a Galeazzo II, ch' l'é ânca 'l só cunsiliēr e che, in divêrsi ucasiòun, l'é al só rapreşentânt in divêrs ât ed cûmpri e vènditi e in cûmpit ed fidócia. L'ēra ânca parèint dal vèschev Lorenzo Pinotti (vèschev ed Rèz dal 1363  al 1379). In pió l'ēra réch dimòndi 'd sùo e al saîva 'd lèg. Fîn dal 1371, Pinotto al cuncèintra al só proprietê int al şvinânsi 'd l'uşpdêl Sànta Maréia, cun la mîra de şlarghêrel e zuntêregh 'na capèla. In prâtica l'à cumprê tót al bōregh ed Sânta Crōş cun dèinter la cēşa 'd Sânta Maréia e l' "hospitale" lé aşvèin. In dó pó al gh'à fât un cunvèint ch' al l'à dê a i frê Carmelitân.

Cme gh'é scrét in séma la lâpida ed la tòmba ed Pinotto la costrusiòun ed uşpdêl la cumîncia int al 1374. Pinotto al  cunténva a cumprêr cun l'intensiòun ed fêr dvintêr pió réch al patrimòni 'd l'uşpdêl, per fêregh avèir 'n' indipendèinsa cunômica per garantîregh acsé un şvilóp int al futûr.

Int al 1376 la diresiòun ed l'uşpdêl la vîn dêda a l'Ōrdin di frê Carmelitân.

Int al só testamèint Pinotto al lêsa scrét ch' al vōl èser suplî int la cēşa 'd l' Uşpdêl, int al spûlcher da ló urndê e vistî da frê minōr, mó préma 'd tót, in al testamèint, a gh'é la lésta dal j istrusiòun murêli e 'd urganişasiòun che, j aministradōr dal só uşpdêl, a dēven  ubdîr;  vînt i lèt da ló pervést; pó l'eredamèint, uşvéj 'd cuşèina, léber; la sicurésa 'd rènditi ed cà e palâs, 'na bòuna urganişasiòun ed l'aministrasiòun  'd la sanitê, dû dutōr, quât'r infermēr, sē i prēt Carmelitân che tót i dé duvîven dîr sē mèsi: óna in ricôrd ed Galeazzo Visconti, al j êtri per Pinotto e i sō genitōr. La diresiòun la duvîva èser dêda a di cumisâri che duvîven andêr adrē in môd rigurōş al j istrusiòun dal testamèint.

Ind al testamèint a gh'é scrét ânch ed fêr ed l'uşpdêl un pōst, né sâcher né religiōş, mó lâich.

Dòunca: mìa "uspési", mó "uşpdêl per malê" un cuncèt nōv e pôch cgnusû int al XVI sècol.  L'uşpdêl al dvèinta acsé al pôst in dó la socetê la decéd ed la salót di sitadèin.

Cun còst as và d' ed là ed l'idèja 'd l' "hospitale" cme pôst ed beneficèinsa,  e 'd 'na "caritas" môsa da la preocupasiòun ed la salvèsa 'd l'alma.

Int al 1409 al pasâg ed Rèz sòta j Este al sègna l'inési 'd un peréiod ed pêş.

A l' uşpdêl a vînen cunfermê i privilég ch' al ghîva préma mó, a l'intêren, armâgnen dal necesitê grôsi e i bişògn manifestê da la comunitê arşâna.

Un ajót grôs al vîn dê da i privê cun soquânti dunasiòun: int al 1437 al stôrich dutōr Luca Cantarelli al lâsa a l'uşpdêl soquânt bèin, int al 1443 la dunasiòun ed Giovanni de' Pinotto e int al 1469 còla ed Giacomo della Palude, 'na grôsa ereditê la vîn lasêda a l'uşpdêl, int al 1493, dal cûnt Cristoforo Rascazzi.

Sibèin i sfôrs ed tânt privê, la situasiòun generêla 'd l'asistèinsa per la sanitê sitadèina l'armâgn pîna 'd problēma, per serchêr ed justêr e miliorêr la situasiòun intervîn al Cmûn ch' al propòn 'd unîr i soquânt uşpdêl che, da per lōr, an gh'la chêven mìa adêr avânti. Dôp tânti riuniòun e idèj cuntrâri, sōl int al 1542 as decéd che l' Uşpdêl ed San Matteo al duvîva tōr dèinter e dêr asistèinsa a j ôrfen e al sō mêdri, mèinter l' Uşpdêl ed Sànta Maréia al duvîva impgnêres a tōr dèinter e curêr sōl i malê.

Int al 1571 a sucēd un fât impurtânt dimòndi: l'imperadōr ed l'Austria Massimiliano II al cuncēd al "Collegio dei Medici di Reggio" al privilèg ed prèir dêr dal lâvrei in medzèina e in filoşoféia.

Al diplôma imperiêl al dêva, al tétol ed lâvrea arşâna, i 'stès privilèg e qualitê, i 'stès unōr e  mêrit di tétol che gnîven dê dal facultê ed medzèina ed Bològna, Pâdva, Pavéia, Vièna, Parigi, Ingolstadt oséia al facultê dal j universitê  pió impurtânti  'd  Eurôpa.

In cól peréiod còl che gnîva insgnê, da la categoréia di dutōr arşân, l'ēra lighê in môd stréch cun l' Uşpdêl, in dó gnîven fâti lesiòun universitârij, in cuntrâst cun al lesiòun int al clâs fâti in quêşi tóti 'l j universitê italiâni fîn a la fîn dal Setsèint.

Int al Sesèint dō dunasiòun impurtânti a fân crèser al j entrêdi dal Sànta Maréia: int al 1632 Roberto Mantelli, dutōr ed l' Uşpdêl dal 1615 al 1633, al lêsa tót còl ch'al gh'à a l'uşpdêl, int al testamèint al fà scréver che la gestiòun di bèin la duvîva èser tgnûda divîşa dal j êtri proprietê, un prēt al duvîva stêr ed cà dèinter a l' Uşpdêl per dêr a i malê asistèinsa spirituêla e dêr i sacramèint, int la nômina di dutōr ed l'uşpdêl a duvîven èser preferî i sitadèin arşân. Dòd'ş ân dôp ânca al fradèl Alessandro al lêsa, anca ló, tót còl ch' al gh'à a l' Uşpdêl. L'ereditê Mantelli l'ēra fâta da bèin ed campâgna, al mâpi de sté proprietê a gnirân pó disgnêdi da G.Andrea Banzoli (1668 – 1734).

Int al 1734 int l' Uşpdêl a pōlen èser tôt dèinter fîn a 60 malê: 31 dòni e 29 òm, trèi vôlti 'd pió ed còl ch' al pretendîva al só fundadōr 350 ân préma.

Int al secònda metê dal sècol, a câşva dal crèser dal nómer ed la gînta, a dvèinta sèimper pió urgînt la necesitê ed catêr di spâsi nōv.

Dôp soquânt şlargamèint e zûnti, int al fervêr da 1770 as cumîncia tirêr só l'uşpdêl nōv, da un prugèt ed Pietro Armani e Ludovico Bolognini, al srà finî int al 1775.

Int al 1753 al j autoritê dal Stêt a 's interèsen incòra di problēma 'd l'asistèinsa ai malê per fêr còst a fân publichêr, cun al permès ed Francesco III, al "Costitiuzioni" in dó a vînen regolê i cûmpit di dutōr, di chirûregh e 'd j infermēr.

Al fât che in uşpdêl a gnés fât 'n' ativitê de stódi e 'na cunténva infurmasiòun sientéfica in câmp mèdich e chirûrgich, al vîn testimuniê dal publicasiòun pió impurtânti che, alōra, a gnîven stampêdi in Eurôpa e ch'ēren preşèint int l' Uşpdêl. Mó l'é sōl int al 1782 che l' Uşpdêl al pōl avèir 'na bibliotēca ed mél léber cîrca, ed la secònda metê dal Sincsèint in avânti cun i stódi pió impurtânt fât in câmp mèdich, grâsia a la dunasiòun ed 'n imputùrtânt dutōr ed l 'uşpdêl: Pietro Giuseppe Corradini ed Caşalgrând laureê a Rèz in mdzèina e filoşoféia int al 1732. Curadèin al lavōra cme dutōr ed l' Uşpdêl dal 1740 fîn al 1783 quând l'é môrt.

Cun la Restaurasiòun, decîşa cun al cungrès ed Vièna (1814-1815), al dóca ed Mòdna Francesco IV (1779-1846) al tōrna a urganişêr j istitût ed benificèînsa scumbinê da la guèra e dal peréiod rivulusionâri.

Int al 1718 al fà publuichêr un Regolamèint ch'l'arnōva al "Costituzioni" dal sècol préma e al fésa al cûmpit dal personêl mèdich e i creitèri per tōr dèinter i malê mó préma 'd tót égh mèt dèinter al critèri che al cûri sién adâti a garantîr la guarigiòun prûnta di malê cun un còst pió bâs pusébil per l' Uşpdêl.

Ânch int al XIX sècol tânt privê a dòunen al só patrimòni  a l' Uşpdêl, tra 'l pió impurtânt còla  ed don Andrea Bagnacani, e préma 'd tót còla dal cûnt Carlo Ritorni.

Finî la guèra 1915/18 è saltê fōra al problēma 'd l' uşpdêl nōv.

Int al 1921 è stê preşentê al progèt ed l'architèt Antonio Vandone (1863 – 1937), ch' al pervedîva la costrusiòun ed l' Uşpdêl int la zôna dal Mirabèl per 580 malê.

Al progèt al n'é mai stê purtê a bòun fîn, mèinter a 's é cuntinvê a şlarghêr l'uşpdêl vèc cun la costrusiòun ed dimòndi repêrt indipendèint.

Finîda la secònda guèra mundiêla l'Aministarsiòun ed l' Uşpdêl la dêva, ai fradē Durante e Alfredo Galinari, un só terèin in dóve, i dû fradē, a pinsêven ed tirêr só, a sō spèişi, l'uşpdêl nōv.

Durante e Alfredo Gallinari ēren i padròun dal stabilimèin "S.A. Fratelli Gallinari" per la lavurasiòun dal vèin, cgnusû int tót' Itâlia, ch' l'ēra int al viêl ed la Stasiòun e fundê, int i prém ân dal Novsèint, dal pêder Grimaldo.

I lavōr în cumincê int al 1945 in séma 'n progèt ed l'architèt arşân Enea Manfredini (1916-2008), mó i lavōr as fērmen int al 1952 cun la môrt 'd ûn di fradē Galinari:  Alfredo.

Dôp la fermêda 'd soquânt ân, int al 1955 l' Aministrasiòun la decéd 'd andêr avânti cun l'imprèişa.

L'uşpdêl nōv al vín inaugurê int al 1965.

L'uşpdêl l'ēra un' impalcadûra a un blôch ónich, fât ed trî stâbil paralēl unî tra 'd lōr da di curidōr.

Da i prém ân dal 1998 l'impalcadûra generêla 'd l' Uşpdêl la gh' à 'vû dimòndi arnuvamèint e şlargamèint cun la zûnta ed repêrt e al grôs parchèg.

La préma dmânda  per şlarghêrel l'arîva a la diresiòun int al 1989. Al progèt an n'é gnân stê cumincê. Dôp int al 1992 l' USL la póblica un apêlt per un progèt  in dó a vîn fisê che al j ativitê dal câmbri operatôrij a dēven armâgner dèinter ai prém stâbil fât e al pervèd ed fêr un şlargamèint destinê al ricôver per 600 malê, cun un prûnt socôrs, repêrt di râg e i laboratôri tót nōv.

Al 2 dicèmber dal 2013 è stê firmê, tr' al Cmûn e l' Aministrasiòun ed l' Uşpdêl un piân, in quâter pêrt, per urganişêr e-dmèj la zôna dintōr'n a l' Uşpdêl. Al piân al pervèd, per la préma pêrt, ed fêr partîr la costrusiòun dal cantēr "CO-RE" (Centro Oncoematologico Reggio Emilia) per la fîn dal 2011, per la secònda pêrt la mésa in funsiòun dal "CO-RE" int i prém sē mèiş dal 2015; per la têrsa pêrt, la costrusiòun dal "MI-RE" (Maternità e Infanzia Reggio Emilia) dèinter al 2018, e per la quêrta pêrt la progetasiòun dal futûr ed l' Uşpdêl, tra chiêter lavōr a's pèinsa ed fêr un parchèg sòt tèra, un cèinter comercêl, şlargamèint ed la zôna vèirda, şlargamèint ed l' Uşpdêl e êter impurtânt lavōr ed sistemasiòun ed la zōna lé d' antōrna.

 

 

 

1900

1950

2015